Að farga bókum

Á mánudaginn höfðu samband við mig tveir blaðamenn. Annar vildi spjalla um Björgólf svona almennt en hinn vildi fá mig til að viðurkenna að Björgólfur væri óvinur tjáningarfrelsisins. Báðir voru þeir að reyna að átta sig á því hvernig þeir ættu að skilja litla klausu í annars athyglisverðu viðtali The Observer við Björgólf þar sem reifað er að téður Björgólfur hafi ekki aðeins þrýst á um að fyrstu prentun bókarinnar Thorsararnir eftir Guðmund Magnússon sagnfræðing yrði fargað, heldur beinlínis látið gera það. Um leið var tæpt á því að hann hafi viljað kaupa DV til að bregðast við umfjöllun blaðsins um það sem varð þess valdandi að fyrsta upplag bókarinnar var gert upptækt.

Það er þetta með tjáningarfrelsið. Þegar bókin Thorsararnir kom út var ég svokallaður þróunarstjóri hjá Eddu útgáfu, sem fólst aðallega í því yfir jólavertíðina að ég reyndi að upphugsa einhverjar nógu klikkaðar leiðir til að koma höfundum og bókum á framfæri. Ef mig minnir rétt, því sjálfur sá ég aldrei þessa forboðnu fyrstu prentun nema rétt í svip, var það aðallega illa röstuð og fremur óskýr mynd af George Lincoln Rockwell í "fullum skrúða" sem vakti athygli manns, en mestan áhuga hafði ég sjálfur á sögu þeirra Thorsbræðra, sem er ævintýraleg og mögnuð og gerð frábær skil í bókinni. Ef ég man rétt fannst höfundi lítið mál að hnika til frásögninni og sleppa því að birta þessa vondu mynd, en ég man líka að mér fannst furðulegt að standa í því að eyðileggja upplagið, það var eitthvað svo drastíst að það hlaut að hafa afleiðingar. Sem það og hafði fyrst enn er verið að ræða um það.

En sum sé. Ég var síður en svo innsti koppur í þessu búri en ég minnist þess ekki að menn, höfundur og forleggjarar, hafi verið mjög uppteknir af því að verið væri að skerða tjáningarfrelsið. Hvers konar breytingar á handritum og bókum eru alvanalegur hluti af útgáfuferli bóka. Fólk á öðrum fjölmiðlum (en bók er jú fjölmiðill líka) er oft mjög heilagt í framan þegar kemur að þessum smáklípingum, telur það vera stórkostlega undanlátssemi og aðför að sannleikanum. Hins vegar er sá munur á bókum og t.d. sjónvarpi að líftími bóka er mjög langur, jafnvel margar aldir, og fólk er merkilega og raunar gríðarlega viðkvæmt fyrir því sem stendur á prenti. Oft stendur maður frammi fyrir ákvörðunum eins og hvort lítil orðalagsbreyting sé réttlætanleg til að vernda tilfinningar fólks, eða hvort harðneskjan eigi að standa sannleikanum til staðfestingar. Þetta eru samviskuspurningar sem ekkert endanlegt svar er til við. Bækur koma út í mismunandi tilgangi, framsetningin byggir á mismunandi viðhorfum og það er sjaldnast klippt og skorið hvort særandi ummæli séu kjarni máls sem varði almenning eða einfaldlega slúðurnudd.

Ég man alltaf eftir því að fræka mín, nú löngu látin, var eyðilögð yfir því að sagður var sannleikurinn um langafa hennar í ættfræðiritinu Svarfdælingar. Þar var réttilega sagt frá því að hann hefði verið dæmdur fyrir sauðaþjófnað. Ég man eftir að hafa setið sem barn og hlustað á gamla fólkið ráðslaga um hvað þessum mönnum gengi til sem gæfu þetta út og skrifuðu þetta og ekki síst af hverju Kristján Eldjárn hefði ritað formála að þessari bók og virðulegt forlag (Iðunn) annars Svarfdælings, Valdimars Jóhannssonar, gefið hana út. Þessu gamla fólki var hulin ráðgáta að þessir ráðvöndu menn skyldu hafa lagt nafn sitt við svona voðalega bók. Samt var þetta bara sannleikurinn og snerti mig og foreldra mína minna en ekkert og okkur fannst þetta allt með miklum ólíkindum og raunar bráðfyndið. Þetta var jú 18. aldar mál. Þessi söngur hélt áfram í mörg ár og guð má vita hvort hann barst nokkrum málsaðila nokkurn tíma til eyrna, alveg áreiðanlega ekki. En hefði frænka mín átt meirihluta í Iðunni, hefði hún þá fargað upplaginu? Alveg áreiðanlega.

Það þarf ekki að leggja mikið á sig til að frétta nánar um hinar umskrifuðu síður í bókinni Thorsarar. Það er nóg að slá inn nafni George Lincolns Rockwell á netinu og ótal færslur koma upp, meðal annars sjálfsævisaga hans öll innskönnuð. Ítarleg Wikipediafærsla og ótal smærri færslur um líf og störf þessa manns sem tókst á furðulegan hátt að vera í senn aðdáandi Malcoms X og Hitlers. Hann er einn af afurðum hugsjónastorma 20. aldarinnar og ótta hennar við múginn og sambræðslusamfélög iðnvæðingarinnar. Það voru ótal þannig sálir uppi og þær vekja oft með okkur undrun og furðu. En hinir miklu baráttumenn tjáningarfrelsisins. Mér finnst aðeins undarlegt að nærvera heimildanna snertir þá ekki nema sem viðbrögð við því sem Björgólfur segir og gerir. Það er ekki hægt að komast að annarri niðurstöðu en þeirri að í raun stýri Björgólfur íslenskum og já raunar líka þeim erlendu blaðamönnum sem nálgast hann og hans fólk. Meinið er aðeins að báðir virðast engu að síður óhressir með það.

Forlagið

Bókabransinn var í einni svipan umpólaður á lokadegi ágústmánaðar. Eftir að hirðmenn og hirðmeyjar Eddu og JPV höfðu svitnað árum saman við að níða skóinn hver af öðrum og tínt til kostina við karismatísku útgefendapersónuna annars vegar en hins vegar við ópersónlegu mulningsvélina Eddu blasti allt í einu við afbyggingin: Mótsagnirnar reyndust engar mótsagnir. Allir vilja ná árangri, auka tekjur og völd. Af hverju ekki að gera það saman en ekki sitt í hvoru lagi? Samruni Máls og menningar eða öllu heldur útgáfuhluta Eddu útgáfu hf. og JPV útgáfu var áfall fyrir sjálfsmynd margra menningarfrömuða. Á milli þess sem ég smalaði sauðfé alla helgina ýmist fótgangandi eða á hestbaki, hleraði ég viðbrögð útgáfubransans. Fyndnast var þegar ónefndur aðili hringdi í mig þar sem ég stóð uppi á Svaðastaðafjalli og hafði eygt skjátu enn lengra upp í grjótinu fyrir ofan Sigin, í 800 metra hæð yfir sjávarmáli hvíslaði rödd: "Hvernig er eiginlega hann Jóhann Páll?"

Almennt hafa menn á orði að JPV útgáfa hafi hirt Mál og menningu. Ég býst við að forsvarsmenn bókmenntafélagsins sjái málið öðru vísi, enda verður að lokum einhver að ávaxta það fé sem nú er sett í bókaútgáfuna. Greinilegt er að stjórn Máls og menningar telur engan betri til þess en þá Corleone-feðga, eins og DV og Fréttablaðið kölluðu jafnan þá Jóhann Pál og Egil Jóhannsson. Ef horft er yfir feril JPV útgáfu frá vorinu 2001 sést að vöxtur fyrirtækisins hefur verið jafn og öruggur og afkoman nægilega góð til að leyfa þetta stóra stökk, því í nýja félaginu, Forlaginu, eiga JPV og MM jafnstóran hlut. Það er ansi vel af sér vikið ef eingöngu er horft á veltutölur. Velta JPV á síðata ári er skv. mínum heimildum einhvers staðar í kringum 400 milljónir. Edda útgáfa segist hafa fengið 950 milljónir í tekjur af almennri útgáfu á rekstrarárinu 2006-07. Þar með hefur JPV útgáfa í raun afsannað allar hrakspár um vonleysi íslenskrar bókaútgáfu. Með skýr markmið að leiðarljósi, skýran fókus og úthald er hægt að byggja upp gott meðalstórt fyrirtæki í bókaútgáfu á Íslandi. Ferill Eddu útgáfu hf. sýnir kannski það gagnstæða. Að stórt útgáfufyrirtæki sem ætlar sér að þenja sig út til allra átta rekst á takmarkanir lítils markaðar og takmarkaðs vaxtar. Nú er það í raun hlutverk Corleone-feðga að afsanna þá kenningu. Það er áskorunin sem þeir standa frammi fyrir.

En þetta er mikil hringferð. Það er eins og Vico eða Spengler hafi skrifað handritið en ekki Hegel. Þegar ég fór að vinna hjá Máli og menningu árið 1998 var Jóhann Páll með Forlagið sem hverja aðra undirdeild í fyrirtækinu en gengdi um leið hlutverki markaðs- og sölustjórnanda. Ég hef oft gert mér mat úr sérkennilegum orðatiltækjum hans, tilþrifum og afvopnandi tilsvörum. Það líður mér seint úr minni að sjá hann sitja í leðurbuxum, nýstiginn af Harleyinum sínum við skrifborðið á Laugavegi 18 og tala um að nú yrðum við að láta smella í sokkaböndunum. Hann hafði súverenítet sem mér fannst jaðra við hreina vitleysu en virkaði, einsog þegar þá ungur höfundur, Mikael Torfason, reiddist við hann og sagði honum "að hoppa upp í rassgatið á sér". Jóhann svaraði rólegur: "Það má bara vel vera að ég geri það." Það er erfitt að vera reiður höfundur í návist slíkrar búddískrar yfirvegunar.

Á meðan Jóhann sá um að tjúna upp stemmninguna var útgáfustjórinn Halldór Guðmundsson sendiherra Andans á Íslandi. Samband þeirra tvímenninga var flókið en um leið gott fyrir fyrirtækið. Stjórnunarfræðingar hefðu haft mikið upp úr því að stúdera það. En Jóhanni fannst, og hafði æ oftar á því orð, að hann væri sem í spennitreyju, hann vildi sprikla. Og þegar hann fór út gerði hann það með brauki og bramli. Áramótin 2000 varð hann framkvæmdastjóri hins furðulega fyrirtækis Genealogia Islandorum sem hafði bissnessplan sem hljómaði líkt og geimferðaáætlun Búrkína Fasó en líka undirdeild sem hét þá JPV Forlag og svínvirkaði í krafti nær ótakmarkaðs markaðsbudgets. Þegar þessi spilaborg hrundi, vart ársgömul, komst Jóhann aftur á fætur á undraskömmum tíma. Nú starfa þeir aftur saman Halldór og Jóhann og geyma vonandi visku í hjarta eftir mörg stormasöm ár. Visku sem nýtist Forlaginu til framdráttar.

Já Forlagið. Ég var útgáfustjóri Forlagsins á árunum 2000 til 2004. Það er mjög ánægjulegt að sjá það nú verða að yfirheiti á nýja útgáfurisanum. Þótt eiginlegum frontlista Forlagsins hafi verið lokað í upphafi árs 2004 hefur einn höfundur gefið út allar sínar bækur undir merkjum þess allt fram á þennan dag: Metsöluhöfundurinn Sigurgeir Sigurjónsson. Forlagið var stofnað af Jóhanni Páli og Þorvaldi Kristinssyni árið 1984 og hefur gefið út bækur óslitið síðan. Bækur þess seljast í tugþúsundum eintaka á ári hverju, ekki síst vegna þess hve titlar á borð við Lost in Iceland, Amazing Iceland, Iceland - the Warm Country of the North, Íslendingar, Made in Iceland og Found in Iceland hafa gengið vel. Ég óska mínu kæra Forlagi velfarnaðar og vona innilega að með því rætist draumar íslenskrar bókaútgáfu um sterkt og stórt útgáfufyrirtæki sem standi á traustum fjárhagsfótum.