AND-íslensk orðabók í samkeppni við Íslenska orðabók!

Ákvörðun Samkeppniseftirlitsins um hvernig draga megi úr samkeppnishamlandi áhrifum samruna JPV útgáfu og Vegamóta hefur verið miklu meira rædd en búast mátti við. Svo mikið rædd raunar að forstjóri Samkeppniseftirlitsins, Páll Gunnar Pálsson, ritar grein sem birtist í Fréttablaðinu á sunnudaginn þar sem hann reifar málin frá sjónarhóli Samkeppniseftirlitsins. Þar kemur skýrt fram leiðrétting á ákveðnum misskilningi sem mér hefur sýnst gæta varðandi þetta mál - en hefði mátt eyða mjög auðveldlega með því að lesa ákvörðunina, sem birt er í fullri lengd á heimasíðu Samkeppniseftirlitsins - að Samkeppniseftirlitið hafi upp á sitt eindæmi úrskurðað á ákveðin verk og útgáfuréttur þeirra skuli vera seldur. Það var ekki svo, heldur undirstrikar Páll Gunnar það sem lesa má út úr ákvörðuninni, að sátt hafi náðst um ákveðnar aðgerðir til að hindra að samruninn verði skaðlegur bókamarkaðnum. Samkeppniseftirlitið hafi ekki getað samþykkt samrunann og því hafi stjórnendur Forlagsins stungið upp á að ákv. verk og útgáfuréttindi verði seld til að gera hann mögulegan. Þetta kallar Páll Gunnar ábyrga afstöðu og engin styggðaryrði hafa hrotið af vörum forsvarsmanna Forlagsins um þettta mál. Þeir hafa einfaldlega sagt að eitthvað hafi orðið að gera í stöðunni og hér hafi ákveðnum verðmætum verið fórnað til að vernda það sem mikilvægara væri. Þannig má segja að ákveðin sátt sé í málinu og í raun þess vegna vitleysa að agnúast út í ákvörðunina. En þar með er ekki öll sagan sögð.

Guðmundur Andri Thorsson ritaði í Fréttablaðið á mánudegi pistil sem vakinn var af skrifum Páls Gunnars, og allt sunnan frá Maputo skrifar gamall bóksali, Kjartan Valgarðsson innblásna hugvekju um vitleysu Samkeppniseftirlitsins og margur leggur þar orð í belg. Niðurstaðan er alls staðar sú sama: Markaðsráðandi staða Forlagsins er dregin í efa. Þegar nóvember og desember sleppir er í raun aðeins einn smásali sem yfirleitt hefur eitthvað að segja á bókamarkaðnum, héreftir mun hann sjá um að verðleggja vöruna 10 mánuði ársins í samkeppni við ... engan. Samkeppniseftirlitið getur ekki og mun áreiðanlega aldrei fara út í samanburð á aðstæðum við samruna JPV og Vegamóta árið 2007 og Máls og menningar og Vöku-Helgafells árið 2000, miklu stærri samruni sem hafði áhrif á alla þætti bókaútgáfu, bóksölu og dreifingar en sem látinn var óátalinn af samkeppnisyfirvöldum nema hvað ýmis málamyndaákvæði voru látin fylgja með. Með öðrum orðum: Þeir sem stinga niður penna eru almënnt á því sáttin sé þrátt fyrir allt ósanngjörn og úr takti við veruleikann. En af hverju að agnúast út í sátt sem báðir aðilar una?

Ég held að þar sé því um að kenna að Samkeppniseftirlitið "hlutgerir" menningarstarfsemi, ritun og útgáfu bóka, með hætti sem mjög margir sem hafa kosið ritstörf og bókaútgáfu að starfsvettvangi geta illa sætt sig við. Dellan í menningarmálum okkar verður svo átaknleg og sorleg þegar markaðsmálin koma upp á borð og verða að bitbeini. Menn eru á því að "neytendur" séu hér eitthvert skálkaskjól fyrir búrókrata og reglustrikubaróna sem skilji ekkert hvað þeir eru að gera. Hvort sem það er nú rétt eða ekki. Meginlínan í skrifum Páls Gunnars er enda þessi: Bækur eru ekkert merkilegra en hvað annað. Lesendur, fyrirgefið þið, neytendur, eru bara neytendur og bækur eru Ora-baunir, það stendur eitthvað utan á hvoru tveggja. Solu á báðum vörutegundum verður að regúlera svo einokun og fákeppni ráði ekki á smásölumarkaði.  

En þetta segir ekki nema hálfa söguna. Gaman væri að fá skýringar frá Samkeppniseftirliti á því af hverju Íslendingar segjast í viðhorfskönnun hafa keypt fleiri bækur árið 2007 en nokkru sinni áður og af hverju 75% Íslendinga eru ánægð með bókaverð. Einnig væri gaman að sjá skýringar þeirra á "markaðsráðandi stöðu" Forlagsins á grunnskólamarkaði sem nú var að opnast þar sem Námsgagnastofnun er með 98% markaðshlutdeild, en það er markaður sem meta má á um 500 milljónir. Einnig væri fróðlegt að vita af hverju um 80 útgefendur gefa út eina til þrjár bækur árlega, eiga þeir ekki að verða undir í samkeppni? Hverfa? Bóksölum ber saman um að smáútgáfum fjölgi ef eitthvað er, svo mikið raunar að þeir telja vonlaust að hafa það allt á boðstólum, enda ber þeim engin skylda til þess. Og svo væri líka gaman að fá svör Samkeppniseftirlits við því af hverju t.d. hagsmunasamtök rithöfunda telja þetta kerfi óásættanlegt fyrir sig og telja frjálst bókaverð sem ákvarðað er í verslunum aðför að tekjugrunni sínum. Einnig væri gaman að huga að af hverju Samkeppniseftirlit hefur ekki eftirlit með að neytendur annarrar menningarvöru beri ekki skarðan hlut frá borði. Af hverju er miðaverð í leikhús t.d. svona hátt og raunar alls staðar það sama, starfsemi sem er styrkt af hinu opinbera, á meðan bókaútgáfan fær rétt um 50 milljónir á ári til að standa straum að því að gefa út stuðningsrit sem gagnast öllu málsamfélaginu og menningu þess, að vísu ef frátalin er útgáfa námsbóka fyrir grunnskóla, en þar hefur Ríkið verið með einkaleyfi á útgáfu frá 1938 og fram á þennan dag, sem sjálfsagt er mjög gott fyrir samkeppnina og neytendur. Með öðrum orðum: Allt þetta vörutal um bækur opinberar tvöfalda stöðu bókaútgáfunnar á Íslandi. Hún er annars vegar átónóm grein sem í sjálfu sér hefur engar skyldur við samfélagið og skattgreiðendur, heldur er sjálfstæð og frjáls. Það kemur engum við hvað gefið er út og barátta bókaútgáfunnar sem menningariðnaðar snýst um nettóverð, afslætti, samninga og Samkeppniseftirlit. Hins vegar er bókaútgáfan bensínstöð málsamfélagsins. Íslensk menning og málsamfélag er einfaldlega óhugsandi fyrirbæri án bókaútgáfu. Þannig opinberast hræsnin sem býr að baki öllu talinu um íslenska menningu, stuðning við málsamfélagið og allt það mjálm. Í stað þess að styrkja bókaútgáfu til að takast á hendur menningarlegar skyldur er henni hent fyrir ljón Samkeppniseftirlitsins. Íslensk orðabók og Halldór Laxness eru afsláttarbeljur íslenskrar menningar sem nú er troðið í ginið á Mólok samkeppninnar svo okkur sé öllum óhætt þegar refsiguð neytendanna ætlar að ibba sig. Hvað stendur í þessu drasli er aukaatriði. Aðalmálið er að neytendur séu glaðir með sitt. Má þá búast við alternatívri orðabók, And-íslenskri orðabók sem fer í samkeppni við hina? Það sjá allir að þetta er absúrd mál.  Þótt grunnprinsíppin séu göfug er niðurstaðan eins og kafkaísk smásaga.

 

Skemmtilegt viðtal

Sigurður Pálsson, verðlaunahafi, fór á kostum í síðustu Kilju Egils Helgasonar. Ég skoðaði þáttinn aftur á netinu og fannst hálf fúlt að Siggi skuldi ekki hafa fengið enn meiri tíma. Hann var alveg eins skemmtilegur og Zizek vikuna áður. Mikið Zizek æði hefur raunar gripið um sig meðan hinna skapandi og greinandi stétta. Nú talar fólk mikið um "óra". Mér heyrist á þeim hjá Hinu íslenska bókmenntafélagi að Óraplágan hafi rokið út.

En frammistaða Sigurðar rifjaði upp mörg partíin á meðan ég var í bókmenntafræði í Háskólanum þegar Magnús Guðmundsson, auglýsingamógúll, Eiríkur Guðmundsson rithöfundur og jafnvel Jón Kaldal ritstjóri Fréttablaðsins tóku sig til og hermdu eftir Sigurði sem fór mikinn í leiklistarfræðitímum. Á þessum árum um 1990 kenndu bæði Sigurður og Guðbergur Bergsson bókmenntafræði en tilviljunin hagaði því þannig til að ég sat í hvorugum kúrsinum. Ég sá því ekki meistarana að störfum, en það var víst mjög innblásið og tendraði í nemendunum. Sigurður er gríðarlegur samræðumeistari og viðtal Egils við hann sýndi að það má gera svo miklu meira úr honum, hann er var í fantaformi og náði að hita mann allan af andlegum krafti.

Laxness til sölu

Á bolludag birti Samkeppniseftirlitið ákvörðun sína varðandi samruna JPV útgáfu og Vegamóta ehf. Eins og kom fram á forsíðu Fréttablaðsins í morgun vekur þar það mesta athygli að Forlaginu er gert að selja ákveðnar eignir til að "koma í veg fyrir röskun á samkeppni" eins og stendur í ákvörðuninni. Forlagsmenn eru eðlilega ánægðir með að vera lausir úr snörunni enda leitaði Samkeppniseftirlitið með logandi ljósi að öllu því sem hægt væri að nota við þetta mál. Mikla furðu vakti það hjá ýmsum einyrkjum með hve mikilli hörku eftirlitið gekk eftir upplýsingum um sölu, jafnvel þótt um aðeins eitt til tvö verk væri að ræða. Almennt eru bókaútgefendur ekki á því að þessi samruni skekki mikið myndina á markaði, þótt eðlilega séu á því undantekningar. En nú þarf að finna kaupendur að þessum "söluandlögum" eins og verkin eru kölluð sem þarf að koma í lóg. Þótt Forlagið segi það ekki opinberlega munu verkin vera þessi:

1. Heildarverk Halldórs Laxness
2. Íslensk orðabók
3. Ensk-íslensk orðabók
4. Samtíðarmenn

Meira er það nú ekki. Hafi Forlaginu ekki tekist að koma þessu í lóg innan ákv. tíma mun Samkeppniseftirlitið taka að sér að selja þetta sjálft með aðstoð tilskipaðs "söluaðila". Tekið er fram í ákvörðun Samkeppniseftirlitsins að kaupandi skuli hafa "fullnægjandi þekkingu á hinum selda rekstri og hafa fullnægjandi aðgang að fjármagni til þess að kaupa söluandlagið". Hverjir eru það? Kannski einhver ríkisstofnun, sem væri sannarlega skref afturábak. Bjartur/Veröld, Iðnú sem keypti Landmælingar, Edda útgáf hf. myndi kaupa þetta til baka sem er ákaflega ólíklegt, Námsgagnastofnun, Salka, nýtt fyrirtæki Sigurðar Svavarssonar og Guðrúnar Magnúsdóttur - Opna, upplýsingafyrirtæki, Birtíngur (365), eða eitthvað annað sem ekki er í sigtinu.

Samrunaákvæðin þýða endalok "leiðbeinandi útsöluverðs" því það skilyrði er sett að Forlagið megi ekki birta slíkt. Ljóst er að á eftir mun fylgja almennt bann við birtingum á "leiðbeinandi útsöluverði" í Bókatíðindum og þar með mun verðmyndunin fara fram í búðunum, sem venjulega eru allar með nákvæmlega sama verð á öllum bókum nema rétt nokkrar vikur fyrir jól. Nú getur maður s.s. farið að kæra Eymundsson og Iðu fyrir verðsamráð. Líklegast mun þetta þýða nokkrar breytingar á því hvernig smásalar auglýsa lækkað verð f. jólin. Þar sem ekki er hægt að auglýsa að verðið sé lækkun frá ákv. verði, þ.e. prósentulækkun, mun bein krónutala ráða meiru. Í það minnsta verður forvitilegt að sjá hvernig verðslagurinn fer fram. Bókaútgefendur hafa haft af því áhyggjur að þessar breytingar leiði til þess að almenningur skynji bókaverð hærra en áður, því almennt eru Íslendingar ekki á því að bókaverð sé hátt, enda hefur það lækkað nokkuð að raungildi undanfarinn áratug. Prósentulækkanir eru ekki vinsælar af öllum bókaútgefendum, en hafa skilað því að aldrei virðast fleiri Íslendingar hafa fengið bækur í jólagjöf en árið 2007, ef marka má rannsóknir. Ef kerfið vinnur vel, til hvers þá að breyta því? spyrja menn.

Eftir stendur að Samkeppniseftirlitið telur að samruninn sé skaðlegur samkeppni. Hins vegar er sú niðurstaða nokkuð furðuleg þegar haft er í huga að samruni Máls og menningar og Vöku-Helgafells árið 2000 var miklu stærra mál þar sem fyrirtæki sem voru í smásölu, tímaritaútgáfu, áttu bókaklúbba, hljómplötuútgáfu og höfðu yfir að ráða miklu dreifingarbatteríi sameinuðust nánast óátalið af samkeppnisyfirvöldum. Í ársbyrjun, eftir gjaldþrot Genealogia Islandorum, virtist JPV útgáfa raunverulega vera búið spil, en tókst á 6 árum að verða svo stór að nú er samruni hennar við Vegamót ehf. talin stórkostlegt hættuspil fyrir samkeppnina, svo mikið hættuspil raunar að gera þurfi miklar ráðstafanir til að vega á móti stærðinni, þótt Edda útgáf hf. hafi raunar verið bútuð í tvennt og raunar þrennt því nú berast óljósar fregnir af því að AB, em var undanskilið við sölu útgáfuhluta Eddu til Vegamóta, sé að fara að gefa út bækur.

Samt virðist Forlagið rétt hafa um 1,5 milljarð í veltu á ári sem er ekki einu sinni helmingur þeirrar heildarupphæðar sem Hagstofan talar um að bókamarkaðurinn velti, rétt 4 milljarðar. Forlagið er stærsta einkarekna bókaútgáfa landins. Næst stærsta bókaútgáfa landsins er ríkisfyrirtækið Námsgagnastofnun, sem hefur hingað til ekki þurft að hafa áhyggjur af samkeppni, þótt það sé nú að breytast. Þótt skiljanlega verði að vinna með samkeppnisyfirvöldum að því að bæta hag almennings, er ljóst að sátt Forlagsins er dýru verði keypt og er ósanngjörn. Jafnvel þetta stóra fyrirtæki stendur höllum fæti andspænis ýmsum samkeppnisaðilum, t.d. ríkisútgáfu, útgáfu félagasamtaka, útgáfum sem njóta ríkisstyrkja og eru á fjárlögum auk annars afþreyingarefnis. Saga JPV útgáfu sýnir að bókaútgáfur geta vaxið, jafnvel þótt þær séu í samkeppni við stórfyrirtæki og saga Eddu útgáfu sýnir að stórfyrirtæki í þessum viðkvæma og erfiða bransa mega ekki við minnstu mistökum: þá rúllar allt á undraskömmum tíma.