Skiptir eignarhald lesendur máli?

Áfram heldur söluferli og sundurbútun Eddu útgáfu hf. og nýjustu vendingar eru að félagsráð Máls og menningar hefur nú samþykkt að hjóla í kaupin á útgáfuhluta Eddunnar. Heimildir greina að stemmningin hafi verið létt á fundinum og góður rómur gerður að þessari tillögu, enda nokkrir þar á bekk sem töldu krullið við stórkapítalistann Björgólf Guðmundsson hreina ósvinnu, í skásta falli illan biðleik. Þar með hefur stjórn Máls og menningar heimild til að ganga í málin. Náist ásættanlegt verð fyrir einu eign Máls og menningar, um 1000 fermetra að Laugavegi 18, er ljóst að ekkert er í veginum fyrir að þetta gangi eftir og að í jólaslagnum í ár verði það Mál og menning sem tefli fram sinni breiðsíðu, frjáls og frí undan kapítalinu. Mál og menning verður þá langstærsta útgáfufyrirtæki landsins, með næstum milljarð í veltu, rétt helmingi stærri en næst stærsta útgáfufyrirtæki landsins, Námsgagnastofnun, og ríflega helmingi stærri en næst stærsta útgáfufyriræki á neyslumarkaði, JPV.

Margir, ólíklegasta fólk raunar, hefur spurt mig að undanförnu hver eigi eiginlega Mál og menningu. Annars vegar finnst fólki það einfaldlega óþægilega óljóst hver ráði nú stærstu bókaútgáfu landsins og raunar megninu af útgáfusögu síðustu 70 ára, en hins vegar hafa einkavæðingar og athafnamannahoss orðið til þess að fólk er orðið samdauna eignarréttarsífrinu. Það verður alltaf einhver að eiga allt. En einmitt vegna þess að samfélagið hefur tekið stórstígum framförum í kapítalískum hugsunarhætti er þessi spurning fullkomlega lögmæt. Ég get ekki svarað þessari spurningu til fulls, til þess brestur mig einfaldlega þekkingu. En eftir því sem mér skilst er þetta einhvern veginn svona:

Mál og menning-Heimskringla ehf. er félag sem stofnað var eftir sameiningu Máls og menningar og Vöku-Helgafells árið 2000 og fer með eignarhluta Máls og menningar í félaginu. Þetta félag kaupir nú útgáfuhluta Eddu útgáfu hf. og endurvekur þar með í raun gömlu Mál og menningu. Eini tilgangur þessa félags er rekstur eignarhaldsfélaga, s.s. utanumhald um eignarhlutinn í Eddu og húseignina að Laugavegi 18. Utan um rekstur húseignarinnar Laugavegur 18 er síðan annað félag, gamalt og gróið,  sem er Vegamót ehf. sem væntanlega hefur þjónað sínu hlutverki eftir sölu húseignarinnar. Síðan er gamla félagið, Bókmenntafélagið Mál og menning, sem er hið gamla bjarg. Þar er æðsta stofnunin einskonar kaupfélagsstjórn, félagsráð, sem félagar í félagsráði kjósa sjálfir í eftir að mælt hefur verið með einhverjum góðum í stað hinna. Þessi stofnun hafði í upphafi það hlutverk að halda utan um pólitísku línuna í hinu sósíalíska útgáfufélagi og auðvitað eymir enn eftir af því. Það er ástæða fyrir að Björgólfur hikar við að selja AB í hendurnar á kommunum, þótt sósíalistarnir í MM hafi orðið að kyngja því að HHG notaði Laugaveg 18 sem gólfteppi þegar hann smurði þar ganga með rjóma Sjálfstæðisflokksins hér um árið. Félagsráð hefur svo skipað stjórn og það er raunar þessi stjórn sem öllu ræður, þar var stjórnarformaður Þröstur Ólafsson en er nú frá með gærdeginum forstjóri Eddu útgáfu hf., Árni Einarsson, sem kemur raunar einnig eins og stormsveipur inn í umræðuna um miðborgina í Fréttablaðinu í dag og er eini maðurinn með konkret tillögur um lausn á þeim mikla fyllerísvanda sem að henni steðjar.

Ég hef stundum spurt mig að því sem gamall "félagsmaður" Máls og menningar, en félagsmenn voru þeir sem áskrifendur voru að Tímariti Máls og menningar, hver hafi eiginlega ákveðið þetta eignarhald og stefnu fyrirtækisins. Líkt og í Sparisjóðunum eða Kaupfélögunum er þetta "fé án hirðis" sameignarfélagið er í raun í höndunum á þeim sem eru þegar fyrir á sessi sínum og höfundar, starfsmenn, lesendur, bókmenntaáhugafólk, þeir hópar sem Mál og menning taldis sig þó þjóna fyrst og fremst í menningarbaráttu sinni, höfðu náttúrlega ekkert inngrip í tannhjólin, nema þá takmarkað, því nokkrir rithöfundar eru svo sem í félagsráði. Sem neytandi gat maður náttúrlega bara gefið frat í þetta og gert eins og hörðustu Sjallarnir, sleppt því að kaupa bækur frá MM, en það var náttúrlega bara bjánaskapur. Mótsögnin er hins vegar að félagið er í grunninn pólitískt félag, kannski menningarpólitískt, með strúktúr frá tímum fjöldahreyfinganna þegar hugsjónamenn litu réttilega svo á menntun þjóðarinnar og framför hennar í andlegum efnum byggði á öflugri bókaútgáfu, einhvers staðar varð alþýðan að komast í lesefni á vægu verði sem var ekki bara eitthvert bjánasull. En hvernig lítur þetta út núna á öld eignarréttarins, stafrænnar miðlunar og fjölmenningar? Og hverjir eru núna félagsmennirnir sem á að skipa í "félagsráð", eru einhverjir félagsmenn? Á kannski að fara að afla þeirra núna?

Hér er á ferð stærsta bókaútgáfa landsins með langöflugusta útgáfulistann, flesta stóru höfunda þessa lands innanborðs, gríðarlegan "bakklista" eldri verka og hefur nánast allan okkar menningaraf á sínum snærum. Er það heillaspor fyrir svo mikilvægt fyrirtæki að það hafi sama eignar- og stjórnunarstrúktúr og var hugsaður sem pólitískt mótunartæki árið 1960 nú eða þá bara 1976?

En þegar allt kemur til alls er aðalmálið náttúrlega bara þetta: Lesendur skiptir eignarhald á útgáfufyrirækjum aldrei neinu máli. Ef fyrirtækið ber gæfu til að þjónusta íslenskan bókamarkað þannig að hann haldi áfram að vera öflugur og bækur haldi áfram að vera mikilvægur miðill, já ef fólk langar í bækurnar frá þessu fyrirtæki, þá er þetta í raun smámál.