Menningararfurinn heim - alla leið heim

Áformum Landsbókasafnsins um stafrænt þjóðarbókasafn lýsti kunningi minn á þá vegu að það væri líkt og maður hefði í fyrsta sinn heyrt um Kárahnjúkavirkjun síðasta vor: Stíflan næstum fullbyggð en enginn hefði haft hugmynd um framkvæmdirnar. Landsbókasafnið hefði þegjandi og hljóðalaust byggt upp nútímalega menningarmiðlun fyrir þjóðararfinn.

Í sunndagsblaði Morgunblaðsins lýsir tilvonandi landsbókavörður, Ingibjörg Sverrisdóttir, þessum áformum fyrir alþjóð og í síðustu viku var fjallað um þau á Morgunvaktinni á Rás 1. Hún kynnti þau á morgunverðarfundi Félags íslenskra bókaútgefenda á Grand Hótel þann 9. febrúar síðastliðinn og vakti erindi hennar þar hvað mesta athygli, enda er þar að verða til stökkpallur fyrir stafrænni dreifingu á efni sem ekki er höfundarréttarvarið til alls almennings, ekki aðeins dagblaða og tímarita, heldur einnig bóka, hljóðefnis og jafnvel myndefnis. Ég mæli til dæmis eindregið með því fyrir þá sem ekki hafa farið inn á timarit.is að drífa sig þangað og blaða í tímaritum frá 19. öld, sem er hrein skemmtun. Morgunblaðið er nú tiltækt nánast í heild sinni á netinu, 365 er að skanna inn Vísi, DV, Dagblaðið og Daglaðið Vísi í samstarfi við safnið og svo var tilkynnt í síðustu viku að Amtsbókasafnið á Akureyrir ætli sér að ráðast á dagblöðin sem eftir eru: Dag, Tímann, Alþýðublaðið, Þjóðviljann. Á meðan þessu vindur fram er áfram haldið með innskönnun á eldri bókum og handritum úr handritasafni Landsbókasafns, en það á eftir að verða gríðarleg lyftistöng fræðum hérlendis að hafa handritin á vefnum. Maður sér til að mynda ítrekað hér á bloggsíðunum hvernig bloggarar nota þessa gagnabanka til að rifja upp gömul mál, tengja samtímðina við fortíðina og halda sambandi við hana, því það fennir fljótt í sporin.

Á fyrrgreindum morgunverðarfundi var fyrst og fremst verið að taka stöðuna. Tryggvi Jakobsson, útgáfustjóri Námsgagnastofnunar, brá upp mynd af því hve mikið er í boði fyrir krakka og unglinga á skólaskyldualdri á netinu af fræðsluefni sem Námsgagnastofnun býður upp á. Eiríkur Rögnvaldsson, prófessor í íslenskri málfræði við HÍ lýsi því frábærlega hvernig stafræn tækni gjörbyltir rannsóknum á tungumálinum og hve mikilvægt það er að hafa stóra rafræna gagnabanka eða dæmasöfn til að ganga í. Hann tók sláandi dæmi um hve nákvæmin verður mikil þegar segja á til um hvernig nota skal orðasambönd þegar hægt er að nýta sér stór dæmasöfn.

Þeir einu sem lýstu stafrænum textum, dreifingu þeirra og miðlun, sem viðskiptatækifæri, var Ragnar Oddur Rafnsson frá Urði ehf. sem vinnur að stofnun fyrirtækisins netbok.is. Þar er stefnt að því að nota DRM tækni til að opna markað fyrir stafrænt textaefni sem er ásættanlega varið fyrir höfundarrétthafa. Fyrir höfunda dagsins í dag, sem og útgefendur, er þetta það sem í raun skiptir máli. Hvernig hægt verður að búa til dreifikerfi fyrir rafræna texta sem býr til tekjur.

Stórhuga áfrom Landsbókasafnsins geta hins vegar vel farið saman við tekjuhlutann. Ef gegnir.is verður miðstöð miðlunar menningararfsins er vel hugsanlegt að ef góð varnarlausn finnst megi leiða leitendur áfram að netbúð fyrir raftexta og/eða texta í bókarformi. Leiti maður til að mynda að bókinni Þetta eru asnar Guðjón eftir Einar Kárason, sem ekki er fáanlega á almennum markaði, þá geti maður keypt hana sem rafbók, og hugsanlega í framtíðinni fengið hana senda heim í vönduðu kiljubandi sem "print on demand" bók, eða hugsanlega sótt hana í næstu bókaverslun. Að mörgu leyti býður okkar litli markaður upp á einstakt tækifæri til að nota stór stafræn miðlunarverkefni á borð við þau sem Landsbókasafnið stendur fyrir, prenttækni, sölukanala sem eru fyrir og rafbókavörn til að gera textaheim íslenskunnar tiltækan í heild sinni.

Nokkrir snjallir

Edda útgáfa flutti sig um set nú um áramótin, yfirgaf turninn á Suðurlandsbraut, afhenti hann stórkapítalinu alfarið og fór upp í gamla Tal-húsið í Síðumúla. Í tilefni af flutningunum bauð Eddan upp á fiskisúpupartí í gær og þar var saman kominn vænn skerfur af andlegum aðli þessarar þjóðar. Eins og venjulega gafst manni ekki tækifæri á að ræða við alla en maður hitti "nokkra snjalla" eins og þeir segja fyrir norðan.

Hellamaðurinn Björn Hróarsson lék á alls oddi og sagði magnaðar sögur af neðanjarðarstússi sínu. Ég fór um daginn á fund sem Hagþenkir blés til í ReykjavíkurAkademíunni og þar rakti Stefán Pálsson sagnfræðingur og hatursmaður Moggabloggsins helstu afrek í fræðaútgáfu síðasta árs. Staldraði hann þar sérstaklega við bók Björns, sem er raunar ekki bók, heldur bækur, og eiginlega ekki bækur, heldur bautasteinn, og kvað upp úr um að svona ættu fræðibækur að vera. Þarna væri lýst mögnuðum fyrirbærum, einstökum á heimsvísu, búið að uppgötva nýja sneið af Íslandi sem aldrei hefði þekkst fyrr og maður fengi allt um þetta að vita, nema bara það hvar þessir hellar allir væru! Mörgum þeirra væri vísvitandi haldið leyndum. Það var þó ekki alskostar rétt hjá Stefáni, nákvæmar GPS tölur eru afast í skrá í bókinni, en hvað um það. Það sem honum fannst mest til koma var sérviska bókarinnar. Að í inngangskafla væri skammardemba um svívirðilega framkomu Steingríms Hermannssonar við breska hellarannsakendur og erlenda vísindamenn fyrir áratugum síðan en ekki almenn fræði um tengsl hella við þjóðtrú og sögu þjóðarinnar og annað slíkt sem mönnum þykir nauðsynlegt að hafa í inngangsköflum alþýðlegra fræðirita. Eitt er einkenni þess mikla fræðara Björns Hróarssonar og þótt maður hafi aldrei leitt hugann að hraunhellum fyrr á ævinni er maður skyndilega harðákveðinn í að demba sér niður í jörðina og skoða þessi feikn eftir að hafa rabbað við hann í smá stund.

Annar snjall var Þórarinn Eldjárn. Sem sambloggarar bárum við saman bækur okkar um reynsluna af þessum miðli og skeggræddar voru sögulegar breytingar á forminu. Barst þá talið að aðsendum greinum í Morgunblaðinu, að bloggið hefði orðið einskonar framhandleggur þeirra. Þá upplýstist að Þórarinn hefði eitt sinn platað alþjóð með grein í Velvakanda og urðu margir undrandi þegar þeir heyrðu af stórkostlegri fléttu skáldsins sem hafði ekki aðeins fleygt sinni nöldurskjóðu inn um paradísarhlið Velvakanda undir fölsku nafni, heldur fengið jafnvel nákomið fjölskyldufólk til að kveina yfir kverúlansinum í blaðinu. Tilefnið hafði verið tillaga þingmanns um niðurfellingu á vörugjöldum á skauta. Brást þá herramaður nokkur illa við og sagði að það væri óráð því fátt hefði stuðlað jafn mikið af reykingum ungmenna og skautaiðkun á Tjörninni. Og ekki nóg með það, hann hafði eftir starfsmanni borgarinnar, sem var nafngreindur, að endurnar á Tjörninni væru domm eftir mikla skautadaga, þá hefðu þær verið að narta í stubbana. Niðurfelling á vörugjöldum á skauta myndi aðeins auka á þessa ósvinnu.

Þetta lyfti móralnum allmikið og átti nú hver sögu af samskiptum sínum við Velvakanda. Besta sagan af því held ég að hafi komið frá Margréti Tryggvadóttur rithöfundi og myndritstjóra sem sagði að félagi sinn sem er í leiguflugi á vegum Avion Group hafi fyrir venju að lesa upp úr Velvakanda um borð í vélunum þegar flogið er um erlendar slóðir. Full vél af fólki en enginn skilur neitt nema íslensku flugfreyjurnar og þegar "This is the captain speaking" brestur á hljóma gullkorn úr Velvakanda: "Grámann er fallegur högni og hans er sárt saknað. Ef einhver hefur orðið hans var ... Um daginn varð ég fyrir óskemmtilegri reynslu ..."

Það er flogið í 30.000 feta hæð yfir Karíbahafinu. Grámann er enn týndur í Reykjavík.

 

 

Pamuk kominn í útlegð

Um nokkra hríð hefur því verið spáð að tyrkneski nóbelsverðlaunahafinn í bókmenntum Orhan Pamuk myndi þurfa að flýja land vegna ógnana og hótana af hálfu þjóðernissinnaðra Tyrkja. Í kjölfar morðsins á armenskættaða blaðamanninum Hrant Dink nú í janúar, nýafstaðinna réttarhalda gegn rithöfundinum Elif Shafak sem og kæru á hendur Pamuk sjálfum og raunar kæru á hendur 60 öðrum rithöfundum og blaðamönnum fyrir að misbjóða "æru Tyrklands" var ljóst að Pamuk yrði ekki lengi stætt á því að búa í sinni heittelskuðu Istanbul.

Hann er nú kominn til New York og hefur sagst dvelja þar um óákveðinn tíma. Hann tók út hálfa milljón dollara og fór. Enginn þorir að segja það opinberlega en öllum má vera ljóst að hann er farinn í útlegð, enda komust hvaða vitleysingar sem er upp með að hóta honum lífláti og barsmíðum óátalið. Í landi eins og Tyrklandi þar sem stjórnarskrárbundinn aðskilnaður er á milli trúarbragða og valdstjórnar virðist þessi ærumeiðingarklausa í lögunum vera einskonar ventill fyrir þá sem blanda saman þjóðernisstjórnmálum og trúmálum. Tyrkneska ríkið rekur gríðarharða afneitunarstefnu þar sem kerfisbundið er reynt að koma í veg fyrir að skipulögð útrýming Armena í upphafi 20. aldar og tyrkneska ríkið séu á einhvern hátt spyrt saman. Það furðulega er að þessi samtenging nær einnig til Ósmanaveldisins sáluga sem tyrknesk stjórnvöld telja sig þurfa að vaka yfir þótt horfið sé í hringiðu aldanna. Pamuk, líkt og svo margir aðrir blaðamenn og rithöfundar í Tyrklandi, hefur árætt að skrifa um þessa viðburði, en raunar eins og skáldsagnahöfundum er eiginlegt, með því að draga margskonar sjónarhorn inn í myndina. Þeir sem þekkja verk Pamuks og þær margbrotnu frásagnir sem hann býr til vita að heimskan á bak við kærur og ásakanir þjóðernissinnaðra landa hans eru undarlegar, svo vægt sé til orða tekið.

Það var ekki tilviljun að Pamuk hlaut Nóbelsverðlaunin í fyrra. Augu heimsins beinast nú að Vestur- og Mið-Asíu sem aldrei fyrr. Stóru átakalínur sögu 21. aldar eru þar. Þetta er landsvæði ótæmandi möguleika, nýrrar nýlendustefnu gamla heimsveldisins og svæði þar sem nýja heimsveldið Kína seilist til áhrifa. Þarna eru líka heimkynni spámannlegra baráttuhópa sem bíða eftir að þurrka út Babýlon vestursins og kannski er þetta landsvæði að endurheimta mikilvægi sitt í sögu mannkyns, þá stöðu sem það hafði í þúsundir ára. Þarna er líka einstök nútímaleg hámenning því verk eins og þau sem Pamuk skrifar verða ekki til nema í fjölþjóðlegu, menntuðu og lifandi samfélagi þar sem sagan er eins og iðustraumur.

Á meðan reyna Tyrkir að komast inn í Evrópu og gera sig gildandi þar á bekk. Á meðan þessum ofsóknum sem lögregla og dómskerfi taka fullan þátt í heldur áfram er sú barátta í raun vonlaus. Tyrkland er siðferðilega ekki þess umkomið að teljast fullgildur þátttakandi í bandalagi sem hefur letrað frelsi, jafnrétti, virðingu og samvinnu á sinn skjöld.

 

Áróðursverðlaunin?

Þegar Íslensku bókmenntaverðlaunin voru veitt 2. febrúar síðastliðinn mátti vera ljóst að ekki yrðu allir á eitt sáttir um niðurstöðu dómnefndar. Þegar við verðlaunaafhendinguna varð ýmsum heitt í hamsi, einna heitust var þó Kolbrún Bergþórsdóttir sem lýsti því yfir við hvern sem heyra vildi, og þar með verðlaunahafana sjálfa, að hvorugur væri þess verðugur að hljóta verðlaunin. Þetta endurtók hún í viðtali við Ísland í dag. Til upprifjunar skal þess getið að verðlaunahafarnir voru þeir Andri Snær Magnason sem hlaut verðlaunin í flokki rita almenns efnis fyrir Draumalandið - sjálfshjálparbók handa hræddri þjóð og Ólafur Jóhann Ólafsson sem hlaut verðlaun í flokki fagurbókmennta fyrir sagnasafn sitt Aldingarðurinn.

Morgunblaðið birtir svo þann 13. febrúar grein eftir Tryggva Gíslason, fyrrum skólameistara MA og magister í íslensku, þar sem svipuð sjónarmið koma fram. Hann telur hvorugan verðlaunahafann vera þess verðugan að hljóta viðurkenninguna. Einkum er hann ósáttur við að Andri Snær Magnason hljóti verðlaunin fyrir Draumalandið, enda sé þar ekki um að ræða fræðibók, verkið innihaldi ekki annað en áróður (þetta hétu deilurit á öldum áður)  og sé því ekki tækt skv. reglugerð um verðlaunin sem finna má á heimasíðu Félags íslenskra bókaútgefenda www.bokautgafa.is. Hvað varði verk Ólaf Jóhanns Ólafssonar efast hann um að það jafnist á við bók Hannesar Péturssonar Fyrir kvölddyrum.

Sjónarmið Tryggva hafa oft komið fram í umræðunni á undanförnum árum. Raunar verður Tryggvi óvænt að bandamanni "póstmódernistanna" svonefndu sem á stundum hafa látið verðlaunin hafa það óþvegið. Þegar gagnrýnin er skoðuð nánar sér maður hins vegar að fólk er einfaldlega ósátt við hverjir fengu þau og hverjir voru tilnefndir. Tilhneigingin er hins vegar til að setja þá gagnrýni fram á almennari forsendum: Dómnefndir eru óhæfar sökum menntunarskorts , bókaútgefendur vilja bara nota verðlaunin í áróðursskyni osfrv.

Félag íslenskra bókaútgefenda hefur langt í frá bara látið þessa gagnrýni eins og vind um eyru þjóta, heldur rætt hana á sínum vettvangi. Ég gerði þetta meira að segja að umtalsefni í ræðu sem ég hélt við verðlaunaafhendinguna á Bessastöðum. Hér eru tvær glefsur úr þeirri ræðu þar sem reynt er að skýra sjónarmið okkar sem að verðlaununum stöndum:

Ítalski fagurfræðingurinn Benedetto Croce hélt því fram að rétt mat á gæðum listaverka væri öllum í lófa lagið. Raunar væri það svo að þess fremur að vænta að „einfeldningar og alþýðufólk“ – eins og hann orðaði það af umburðarlyndi aðalsmannsins –  væru þess fremur umkomnir að fella dóma um gott og vont á kjarnyrtan hátt en lærdómsmennirnir. Að vísu hefðu lærdómsmennirnir vinninginn þegar kæmi að hinu stærra samhengi, en hann hélt alla tíð fram óbrigðulli þekkingu allra mannsbarna á listrænu gildi. Við vissum innst inni hvað væri góð list. Við einfaldlega sæjum heiminn þeim augum. Einhvern veginn svona held ég að við hugsum líka um um samveru íslenskra bókmennta og íslenskra lesenda. Allir hafi óbrigðula þekkingu á listrænu gildi. Þegar Íslensku bókmenntaverðlaununum var komið á fót fyrir einum 16 árum var það raunar gert í trausti þess að tilnefningar dómnefnda væru hvatning fyrir aðra til að leggja sitt mat á verkin. Ætlun verðlaunanna var að vekja umræður, að spyrja: Hvað finnst þér? Alltaf í trausti þess að hver sem er geti svarað.

Og niðurstaðan var svo þessi eftir að reifuð hafði veirð gagnrýni á verðlaunin og hugsanlegar breytingar á þeim:

Ekkert af þessu breytir því þó að það er bjargföst skoðun okkar sem að verðlaununum stöndum að þau hafi sannað gildi sitt. Með þeim hafi tekist að koma á fót grunnstofnun til að heiðra íslenskar bókmenntir og fræðastörf, peningaverðlaunum sem standa styrkum fótum, verðlaunum sem ætlað er að lyfta höfundum og verkum þeirra ár hvert og sýna þeim þann sóma og virðingu sem starf þeirra krefst. Um leið eru verðlaunin okkur „alþýðumönnum“ hvatning til að reyna á innsæi okkar og mat á listrænu og fræðilegu gildi. Að treysta okkar eigin sýn á gæði og erindi verkanna. Hvað sem líður öllum stundlegum ávinningi sem útgefendum hlotnast af tilnefningum og verðlaunum eru höfundarnir og verk þeirra í öndvegi. Við erum að heiðra djúprættustu menningararfleið okkar Íslendinga: Bókmenntir og ritmenningu.

Tími stórvirkjanna

Það vakti athygli þegar tilkynnt var að tveir reyndustu og ástsælustu bókarhöfundar okkar úr sagnfræðingastétt, þeir Guðjón Friðriksson og Jón Þ. Þór, hefðu tekist á hendur að rita sögu Kaupmannahafnar sem höfuðborgar Íslands. Á bak við útgáfuna standa miklir sjóðir athafnamanna, Maersk gamli og Jóhannes í Bónus ýta verkefninu úr vör. Útgefandi er ekki enn fundinn.

Þetta er spennandi verkefni og bætist í hóp þeirra stórvirkja sem út hafa komið á undanförnum árum. Kirkjusagan, Íslenskt mál, Íslensk bókmenntasaga, Saga biskupsstólanna, Íslensk orðabók, Saga stjórnarráðsins og svo eru í gangi verkefni á borð við Kirkjur Íslands, sem virðist ætla að verða ein viðamesta útgáfuröð sem sögur fara af hérlendis, nú þegar eru komin átta bindi og samt aðeins búið að tæpa á þremur prófastdæmum! Ef skyggnst er lengra aftur blasa við bautasteinar á borð við Saga Reykjavíkur og nú er loksins gangur í útgáfunni á Sögu Íslands á vegum Hins íslenska bókmenntafélags. Í undirbúningi er svo íslensk listasaga sem Listasafn Íslands hefur forgöngu að og Edda ætlar að gefa út.

Þetta eru gríðarlega stór verkefni þar sem oft - raunar oftast - fara fram frumrannsóknir og mörg þeirra eru myndarlega styrkt af opinberu fé. Nú koma síðan hinir nýju sterku menningarsjóðir sem orðið hafa til í kjölfar hinnar gríðarlegu fjármunamyndunar hérlendis. En stundum spyr maður sig líka: Þetta eru stór og mikil bindi sem kosta tugi þúsunda. Má ekki finna einhvern milliveg til að koma þessari þekkingu á framfæri? Minni bækur? Rafræn miðlun þar sem leita má í efninu og skoða það í bútum?

Það skal tekið fram að saga Kaupmannahafnar sem höfuðborgar Íslands á ekki að vera nema tvö bindi og höfundarnir vilja að þau verði áhugaverð og skemmtileg fyrir allan almenning.

Ísland - best í stjórnsýslu!

Viðskiptaþingi er nú lokið. Ekki var að þessu sinni aðeins boðið upp á hefðbundna vitnisburði trúaðra eins og venjan er á vakningarsamkomum af þessu tagi, heldur raunverulegt og gáfulegt innlegg í umræðu sem skiptir máli og snýst um ímynd Íslands. Simon Anholt setti landið, þjóðina, stjórnsýsluna, ferðamennsku, útflutning og innflutning fólks auk menningarinnar á vogarskálar og niðurstaðan var án efa í ósamræmi við það sem við flest höfum haldið, og þó.

Fyrir okkur sem vinnum í menningargeiranum og raunar fyrir mig sem hef árum saman verið með puttana í útgáfu á ferðamannabókum og ljósmyndaverkum er það svolítið kyndugt að sjá hve stjórnsýsla hefur styrka stöðu í ímyndarvoginni miðað við menningu og menningararfleið þjóðarinnar. En í sjálfu sér er það ekki að undra því kynning íslenskrar menningar erlendis hefur í raun byggst upp á einkaframtaki. Þar hefur hver unnið sitt, en við höfum ekki í höndunum heildstætt menningarútrásarplan, jafnvel þótt við í raun gætum tiltölulega auðveldlega komið því á koppinn fyrir í mesta lagi 500 milljónir, sem er náttúrlega ekki neitt nú um stundir.

Bókaútgáfan hefur fyrir sitt leiti takmark sem er að Ísland verði svokallað gestaland á bókamessunni í Frankfurt árið 2011. Slík uppákoma myndi hafa gríðarlegt vægi fyrir íslenskar bókmenntir á stærsta útflutningsmarkaði sínum og vera leið að öðrum málsvæðum Evrópu, ekki síst Austur- og Mið-Evrópu þar sem mestur vöxtur og uppgangur er nú í álfunni. Um 15.000 blaðagreinar myndu birtast um Ísland í þýskumælandi prentmiðlum það árið. Hundruðir klukkustunda af ljósvakaefni yrðu tileiknaðir íslenskri menningu. Nokkrum lykilverkum yrði snarað á þýsku og 120 milljónum gert þannig kleift að hafa raunverulega innsýn í íslenska menningu í gegnum aldirnar.

Eitt af því sem hefur borið á góma og verður vonandi hægt nú þegar ný bókmenntalög verða væntanlega samþykkt á alþingi er að stórefla kynningu bókmennta erlendis. Eitt af því sem þar myndi skipta máli er að fá tvo til að vera menningarlegir sendiherrar, skipuleggja fyrirlestraferðir, standa fyrir markvissum fundum, hugsanlega í samstarfi við útrásarfyrirtæki. Um leið þurfum við að hugsa eilítið "þjóðlegar" að tengja saman listir og fyrirtæki þannig að skapandi vinna beggja varpi ljóma á þá ímynd sem íslensk fyrirtæki og íslenskir listamenn þurfa allta á einn eða annan hátt að fást við þegar þeir hasla sér völl á erlendri grund.

"Svo stoppuðum við í sjoppunni á Hveravöllum"

Fyrir áratug fór ég Kjalveg í rútu Norðurleiðar ásamt þýskum vini. Þetta var raunar síðasta áætlunarferðin það árið, komið fram í september og orðið haustlegt á hálendinu. Þessi hálendisáætlunarleið var nokkuð skondið sambland af skemmtireisu og hefðbundinni rútuferð norður. Sjaldnast var stoppað lengi á hverjum stað, en bílstjórinn átti alstaðar kaffiafdrep. Um leið og hann kom út mettur af jólakökum og kaffi varð maður að drífa sig, sama hversu fallegt útsýnið var og sama hversu hverir, fossar og jöklar blikuðu. Meinlegastur var eftirreksturinn líklegast á Gullfossi þar sem við hlupum að fossinum og aftur til baka og rétt náðum í rútuna fyrir brottför. Óþolinmóður bílstjórinn stóð í sínum bláa búning með snjáða miðatöskuna á mjöðm og skimaði norður í átt að Bláfelli og Kerlingafjöllum eins og þaðan væri að vænta mikilla tíðinda, kannski hóf Níðhöggur sig einmitt þaðan til flugs.

Þarna uppgötvaði ég í fyrsta sinn óhjákvæmlega hnignun hálendisins. Að þess væri ekki langt að bíða að það yrði úti um ævintýrið. Kjalvegur er einkum sunnantil nokkuð seinfarinn slóði þótt hann hafi raunar stórbatnað á þessum tíu árum, en í fallegu veðri er þessi leið algerlega stórbrotin, ekki síst vegna útsýnisins til Langjökuls, Kerlingarfjalla og svo yfir heiðalöndin þegar halla tekur norður af. En perlan er náttúrlega Hveravellir. Það er sannarlega gaman að koma að Hveravöllum og það fannst greinilega fleirum. Skálavörður og veðurathuganafólk sögðu mér strax þá, árið 1996, að fólk liti á þessa leið sem sunnudagsrúnt í æ meira mæli. Það kæmi á nærbolnum með sprungið dekk og börnin með sólgleraugu og á stuttbuxum í aftursætinu og yrði alveg brjálað þegar það uppgötvaði að það var engin sjoppa þarna. Raunar var einn slíkur ferðamaður einmitt að ýta úr vör þegar við komum þarna á rútunni. Þau voru að verða nokkuð bensínlítil en höfðu fastlega gert ráð fyrir að geta keypt þarna dropa. Mér fannst þetta súrrealísk firring (og þetta var fyrir 10 árum). Að þessar stóru hálendisleiðir eins og Kjölur væru bara hver annar rúntur. Nú eru menn komnir svo langt frá efnisheiminum að þeir skynja ekki einu sinni hæðina yfir sjávarmáli, þeir ætla að bruna þarna yfir árið um kring jafnvel þótt þarna uppi sé um vetur einfaldlega annað loftslag en niður á jafnsléttu. En margt ýtir undir þessa tilfinningu og ýtti strax þá. Landsvirkjun var búin að fullganga frá mannvirkjum sínum við Blöndu. Eitt af því var að byggja upp veg meðfram stíflulóninu og þar er nú svo sem nútímalegur uppbyggður og upphækkaður vegur. Smám saman, án þess að virðist nokkurrar umræðu, hefur þessi uppbyggði vegur teygt sig lengra suður í átt að Hveravöllum, og nýir vegir hafa verið lagðir þvers og kruss í kringum lónið sem síðan hefur stækkað talsvert frá því stíflan í Blöndu var byggð. Galtará þar sem Jónas greiddi lokka elskunnar sinnar og balarnir sem lágu að henni eru til að mynda að mestu horfnir, enda étur lónið alltaf úr bökkunum vegna misgengis á hæð yfirborðsins, eins og þekkt er með uppistöðulón.

Hnignunin er því fyrir löngu hafin. Í fyrsta lagi er búið að breyta gríðarlega landslagi við Kjalveg norðanverðan. Í öðru lagi er langt síðan hugarfarsleg hnignun okkar hófst, mjög margir, alltof margir, skynja ekki hálendið annað en sem vettvang nýrra "tækifæra" og eru pirraðir yfir því að þar vantar sjoppur og bensínsölur, dekkjaverkstæði og grill. Hraðbraut yfir Kjöl væri einfaldlega harmleikur. En í raun og veru er bygging hennar rökrétt afleiðing af þeirri grundvallarafstöðu sem hinn þögli meirihluti hefur þegar tekið: að það eigi að vera sjoppa á Hveravöllum. Þegar menn fara að metast um hver komst hraðast yfir Kjöl segir sá sem var tvo tíma við hinn sem var einn og hálfan: "En, við stoppuðum náttúrlega í sjoppunni á Hveravöllum."

Síðustu gusurnar

Það er farið að sjatna eftir bókaflóðið og síðustu skvettunum skilar nú á land. Menn rölta upp á næsta hól og skyggnast yfir útgáfuárið og búið er að veita Íslensku bókmenntaverðlaunin. Það var falleg athöfn í arfavitlausum útsynningi á Bessastöðum, svo stofan varð hlýlegri og vinalegri fyrir vikið, meginröksemd þess að vetrum á Íslandi er vel varið inni með bók opinberaðist manni í allri sinni dýrð. Svo hefur forseti Íslands sérstakt lag á því að horfa björtum augum á samtímann og tókst að lýsa landslagi bókaútgáfunnar þannig að það virtist baðað áður óþekktum ljóma okkar glæstu anda. Hann hafði líka rétt fyrir sér. Aldrei áður í sögu þjóðarinnar starfa jafn margir að fræða- og ritstörfum og nú.

En bókaflóðinu lýkur ekki aðeins með skálaræðum og húrrahrópum. Nú er liðinn opinber skilafrestur bóksala á jólabókum til útgefenda. Menn sjá því þessa dagana svart á hvítu hvað þeir seldu í raun og veru. Þetta getur verið erfiður tími. Óforvarindis dúkkar upp heill bókalager sem legið hefur undir bekk einhvers staðar í afskekktri búð í Samkaupa-samstæðunni. Einhver verslunarstjóri pantaði óvart 150 eintök í staðinn fyrir 50 eintök. Þetta kemur allt í hausinn á útgefandanum aftur og er oftast tapað fé. Þótt enn geymi útgefendur hérlendis bækur lengur en margur gerir í nágrannalöndum eru takmörk fyrir því hvað mörghundruð bóka lager af óseljanlegum innbundnum bókum getur beðið lengi eftir sínum tíma.

Almennt hafa þeir sem stungið hafa niður penna til að meta stöðu og horfur verið nokkuð jákvæðir. Það gildir til dæmis um rithöfundana sem ræða um heima og geima í Fréttablaðinu hvern sunnudag undir því yfirskini að þeir séu að ræða "stöðu íslensku skáldsögunnar", en því miður hafa þau annars skemmtilegu viðtöl ekki bætt miklu við þekkingu mans á henni. Því viðtölin eru nefnilega skemmtileg, Hermann Stefánsson og Steinunn Sigurðardóttir og nú síðast Guðrún Eva Mínervudóttir, eru kát og hress og fara um víðan völl. Eini rithöfundurinn sem setti upp eiginlegt prógramm og var með harðar skoðanir var Jón Atli Jónasson í fyrsta viðtalinu. Svona eftir á að hyggja komst hann líklegast næst því að ræða stöðu skáldsögunnar, hinir eru meira að spá almennt í ritun og útgáfu og sér sjálfum, hver með sínu nefi. Mest á óvart kom mér framlag Hermanns Stefánssonar sem var svo jákvæður að manni hnykkti við. En greinilega er glæpasagan orðinn svo fyrirferðarmikill póstur í íslensku bókmenntalífi að ekki er hægt að ræða skáldsagnaritun án þess að tala ýmist vel eða illa um hana. Svolítið spes miðað við samskonar umræðu í öðrum löndum, en hvað um það.

Eina gagnrýna röddin á skipan mála heyrðist í Lesbók Morgunblaðsins á laugardag. Ari Trausti Guðmundsson, hinn frjói múltítalentmaður, ritaði renning um bókamarkaðinn og bókaflóðið. Ari hefur áður ritað í blöð á svipuðum nótum og býr að því að hafa margháttaða reynslu af markaðinum. Sumt í ábendingum Ara er þó þess eðlis að til að ráða úr því þyrfti að taka upp einhvers konar miðstýrt apparat í útgáfu-, markaðs,- og kynningarmálum, sem er einfaldlega ólöglegt. Hann er líka einn þeirra sem ég held að myndi vilja skilyrða frjálst bókaverð, enda líklegast eina lausnin í bráð á því að stoppa afsláttarskriðuna. Í Danmörku gerðu bókaútgefendur og samkeppnisyfirvöld á síðasta ári með sér samkomulag um fast bókaverð í ákv. tíma eftir útkomu ákveðins fjólda útgáfubóka hvers forlags. Það þýðir í raun að Dan Brown, Harry Potter og fleiri slíkir góðir eru með föstum verðum á á útgáfuárinu og fyrstu mánuði næsta árs á eftir en ekki Peder Pedersen og nýja prósaljóðabókin hans, öllum er sama um að hún sé seld með 40% afslætti. En hver mun geta stjórnað því hve margar bækur koma út í nóvember og desember? Enginn. Það er fráleitt að láta sér detta það í hug. Enginn nema bara markaðurinn getur sagt útgefendum hvenær þeir eigi að gefa út bækur sinar. Því þótt maður geti sagt sér það sjálfur að það sé vitleysa að gefa t.d. út fræðibók um afmarkað svið eða ljóðabók í nóvember og ætlast til að þær fái góða kynningu í fjölmiðlum er þetta gert samt. Og það sem meira er, aftur og aftur. Ég býst við að það þyrfti fleiri til en ATG til að benda á hve undarlegt háttalag þetta er á stundum.

Ari Trausti er líka með mjög réttmæta ábendingu - sem ég held að komi almenningi þó ekki mikið við - en það er það furðulega lag sem er á samskiptum heildsala og smásala og lýtur að skilarétti bókabúða. Þar gilda sömu lög og reglur og ef um staðgreiðsluviðskipti væri að ræða, en hins vegar hefur smásalinn ákaflega rúmar heimildir til að skila vörunum aftur ef þær seljast ekki, nema náttúrlega um annað sé samið. Þetta veldur fólki höfuðverk því sölutíminn f. jólin er svo stuttur. Þær bækur sem seljast á lengri tíma og koma út fyrr á árinu, bækur eins og til dæmis metsölubókin Íslensk fjöll eftir Ara og Pétur Þorleifsson, eru undanþegnar þessu vandamáli þar sem dreifing vörunnar er nær eftirspurn. Ég er innilega sammála ATG um að menn hafi enn of lítið látið reyna á möguleika þess að selja bækur utan jólamarkaðarins, en til þess að það sé hægt verða menn líka að kyngja því að þetta er markaður og þar þarf að kynna vörurnar með almennatengslum, auglýsingum og framstillingum hjá smásölum.

Íslensku bókmenntaverðlaunin

Íslensku bókmenntaverðlaunin verða afhent á Bessastöðum klukkan fjögur síðdegis í dag. Forseti Íslands, Herra Ólafur Ragnar Grímsson, afhendir verðlaunin. Nú er bara að bíða og sjá hver hreppir hnossið.

Til gamans er hér listi yfir verðlaunahafa frá upphafi:

Stefán Hörður Grímsson 1989, Fríða Á. Sigurðardóttir og Hörður Ágústsson 1990, Guðbergur Bergsson og Guðjón Friðriksson 1991, Þorsteinn frá Hamri og sameiginlega Vésteinn Ólason, Guðrún Nordal og Sverrir Tómasson 1992, Hannes Pétursson og Jón G. Friðjónsson 1993, Silja Aðalsteinsdóttir og Vigdís Grímsdóttir 1994, Steinunn Sigurðardóttir og Þór Whitehead 1995, Böðvar Guðmundsson og Þorsteinn Gylfason 1996, Guðbergur Bergsson og Guðjón Friðriksson 1997, Hörður Ágústsson og Thor Vilhjálmsson 1998, Andri Snær Magnason og Páll Valsson 1999, Gyrðir Elíasson og Guðmundur Páll Ólafsson 2000, Hallgrímur Helgason og Sigríður Dúna Kristmundsdóttir 2001,  Ingibjörg Haraldsdóttir, Pétur M. Jónasson og Páll Hersteinsson 2002, Ólafur Gunnarsson og Guðjón Friðriksson árið 2003, Auður Jónsdóttir og Halldór Guðmundsson árið 2004 og Jón Kalman Stefánsson og Kristín G. Guðnadóttir, Gylfi Gíslason, Arthur C. Danto, Matthías Jóhannessen, Silja Aðalsteinsdóttir og Eiríkur Þorláksson árið 2005.

Bókaárið gert upp

Í gærkvöldi hlýddi ég ásamt fleiri áhugamönnum um samtímabókmenntir og bókaútgáfu á erindi Þorgerðar E. Sigurðardóttur um bókaárið 2006 í húsi Sögufélagsins við Fischersund. Félag íslenskra fræða hefur haft þann háttinn á lengi að standa fyrir þessum samkomum, sjálfur flutti ég svona tölu um bókaárið 1993 sem var nú raunar ekki beysin.

Þorgerður tók allt annan pól í hæðina en framsögumenn undanfarinna ára. Fremur en að draga upp bókmenntasögulegt samhengi verka og sjá þemu og viðfangsefni bókanna í samhengi miðaði hún mál sitt við viðtökur og sagði þar til sín reynsla hennar af bóksölu. Hún hafði lista Pennans yfir mest seldu bækur samstæðunnar árið 2006 til hliðsjónar og það var skemmtilega hressandi og nýstárlegt. Smásögur úr bóksölunni sem hún sagði voru frábærar. Til dæmis þegar einn kúnninn hélt því fram að til væri bókin Hryggðarfantur eftir Auði Jónsdóttur og varð móðgaður og fúll þegar hinn rétti titill var tugginn ofan í hann. Einnig var kostuleg saga sem hún sagði um það hvernig fólk upplifir skopteikningar Hugleiks Dagssonar sem hinar eiginlegu teiknimyndasögur. Þegar kúnna var bent á aðra bók eftir Hugleik sem fjallaði um ævintýri Kisa og baráttu hans við hnakkana, þá sagði hann að þetta væri ekki teiknimyndasaga, þetta væri bara "Tinnabók", þar sem í henni var sögð saga.

Erfitt var hins vegar að sjá einhverja stóra mynd. Þorgerður tæpti á styrkri stöðu ljóðanna síðasta árið, og af því spunnust nokkrar umræður, staðreyndin er að staða ljóðsins hefur á tveimur eða þremur árum breyst úr því að það væri stöðugt í barkaþræðingu og hjartahnoði yfir í að vera útskrifað af göngudeild með einfalt resept upp á sterk verkjalyf. Hins vegar var Þorgerður ekki tilbúin til að fallast á skoðanir sumra fundarmanna um að stóraukin virkni í ljóðaundirlaginu með framgirni Nýhylis og Nykurs, málþingum og ljóðþingum og uppfærslu ljóðumræðunnar á alveg nýtt plan hefði nokkuð með þetta að gera. Hún benti á að það væri alveg nýtt fólk sem hefði komið og keypt bækur á borð við Guðlausir menn eftir Ingunni Snædal, en þá bók tók hún sérstaklega útúr sem vel heppnað verk hvað viðtökur varðaði. Ég held að endurreisn ljóðsins sé hins vegar óskljanleg nema ef t.d. Nýhil er haft til hliðsjónar. Ég skrifaði í TMM árið 2002 tvær greinar þar sem ég var að reyna að átta mig á landslaginu og uppgötvaði mér til skelfingar að líkmetafóran var búin að hreyðra um sig alls staðar, það var komið drep í sárið. Síðan hefur þetta breyst. Raunar mjög mikið.

Annað sem Þorgerður tæpti á var að staða frumsaminna barnabóka væri veik og titlar færri en áður. Mér sýnist raunar af talningu í Bókatíðindum að þetta sé ekki alls kostar rétt. Tala frumsaminna barnabóka hefur verið lengi í kringum 40-50 árlega. Hins vegar er nánast sprenging í útgáfu þýddra barnabóka, en það er af efnahagsástæðum, þetta eru samprentabækur sem auðvelt og ódýrt er að framleiða.

Þorgerður fór ekkert í launkofa með að stóru bækurnar árið 2006 voru í hennar augum tvær skáldsögur: Tryggðarpantur eftir Auði Jónsdóttur og Sendiherrann eftir Braga Ólafsson. Lýsingar hennar á vinsældum Braga meðal bókakaupenda voru til dæmis nokkkuð magnaðar, sérstakelga sagan af manninum sem kom og vildi endilega kaupa eitt stykki Braga "þrátt fyrir að bókin sé víst svolítið leiðinleg", en svo sterkt var ryktið um að þetta væri verk sem allir þyrftu að hafa lesið að hann gat ekki haldið aftur af sér.

Ég vona svo að Þorgerður birti einhvers staðar sínar 10 ályktanir um bókaárið 2006 og kalli á frekari viðbrögð.