Að velja sér bók

Á skrifstofu Félags íslenskra bókaútgefenda eru geymdar ýmsar minjar úr langri sögu félagsins, sem hét raunar Bóksalafélag Íslands frá stofnun þess 1889 til ársins 1975. Afar fræðandi er að skoða þær skrár sem félagið stóð að og ætlað var að kynna landsmönnum útgáfuverk hvers árs og þær bækur sem til voru á markaði.

Árum, raunar áratugum saman, kom út bæklingur sem einfaldlega hét Bókaskrá Bóksalafélags Íslands og sá einn maður, Stefán Stefánsson, um að taka hann saman í rúma þrjá áratugi eða frá 1937 til 1974. Útlit þessarar skrár var orðið afar fornfálegt þegar komið er fram á áttunda áratuginn og auglýsingagildi hennar nánast ekkert, en hún er ítarleg og það er nánast opinberun að sjá hvernig útgefendur á fyrri hluta 20. aldar og fram á sjöunda áratuginn hugsuðu starf sitt. Það sem einkum stingur í augu er hve mikill hluti bókaútgáfu hérlendis snerist lengi vel um að ljúka upp þeim handritastöbbum sem forfeður okkar aldirnar á undan höfðu látið eftir sig og rifja upp afrek genginna kynslóða.

Þær breytingar sem verða á skránni árið 1974 eru nokkuð mótsagnakenndar. Annars vegar stækkar brotið, verður nánast að tímaritabroti og auglýsingar birtast nú frá útgefendum, bóksölum og prenturum í meira mæli en áður, þar á meðal á útsíðum. Hins vegar er skráin enn formbundnari og skráningarlegri en fyrr, enda sá þjóðdeild Landsbókasafnins um hana og vann hana í samfloti við Árbók sína, sem tölvuskráningar í Gegni hafa nú útrýmt þannig að engin árleg miðlæg bókaskrá virðist lengur vera til.

Þessi háttur er hafður á til ársins 1983 að menn gefast endanlega upp á þessari formbindingu, afhenda bókasöfnum það kefli en einbeita sér í staðinn að kaupmennskunni. Morgunblaðið vann í félagi við bókaútgefendur fyrstu eiginlegu Bókatíðindin í þeim stíl sem við nú þekkjum og þau voru fylgiblað Moggans. Þau voru að sönnu í svarthvítu, en nú mátti sjá bókakápur birtast hjá titlunum í fyrsta sinn, auk þess sem skráin gengdi fremur upplýsingahlutverki fyrir neytendur en skráningarhlutverki fyrir bóksala og bókagrúskara.

Samstarfinu við Moggann var haldið áfram næstu árin en árið 1986 er síðan stigið skrefið til fulls og Bókatíðindi gefin út í glansblaðaformi í lit og dreift sjálfstætt. Við minntust þessara tímamóta eilítið nú fyrir jólin og litum svo á að hin eiginlegu Bóktíðindi samtímans stæðu nú á tvítugu. Árið 1991 breyttist svo formatið í það horf sem það hefur verið í síðan.

Til hliðar við Bókaskrána gömlu var á 6. áratug 20. aldar gefin út skrá sem ætluð var fremur til auglýsingar bóka en til skráningar og sá fyrrgreindur Stefán Stefánsson um útgáfu hennar. Þessir bæklingar eru með litprentuðum kápum, afar fallegum, og bera tíðaranda áranna milli 50 og 60 skemmtilegt vitni. Í þeim er mikið af auglýsingum, stutt formálsorð um bækur og bókaútgáfu eftir ýmsa menn, t.d. Snorra Hjartarson og Dr. Björn Sigfússon, og síðan er stutt innihaldslýsing við hvern titil eins og við þekkjum úr Bókatíðindum samtímans. Árið 1956, fyrir hálfri öld síðan, auglýsir til að mynda Setberg aftan á bæklingnum með fallegri litmynd af „blómarós“ bókina Kvenleg fegurð sem þá er til sölu á jólamarkaði. Bókin er gerð lokkandi fyrir væntanlega lesendur með eftirfarandi umsögn:

„Hér er fjallað um fegrun, snyrtingu og líkamsrækt kvenna, óæskilega fitumyndun og hvernig á að megra sig, vandamál konunnar á breytingarárunum, lækning á hörundsgöllum, hárið, fæturna, hendurnar, ilmvötn, skartgripi og margt fleira. Í bókinni má finna töflur um þyngd og mál og hitaeiningaþörf kvenna. Til skýringar efninu eru um 300 teikningar og litmyndir. Ennfremur eru myndir af fegurðardrottningum Íslands. Ritstjórn bókarinnar hefur annast frú Ásta Johnsen fegrunarsérfræðingur.“

Þessi tegund bóka er annars undantekning í útgáfulandslagi ársins 1956. Þýðingar gegna stóru hlutverki, barnabókaútgáfa er lífleg og svo er það „úrvinnsla hefðarinnar“ – ýmislegt gott úr handritastabbanum, og ýmis frumsamin verk eftir höfunda á borð við Guðrúnu frá Lundi, Geir Kristjánsson, Halldór Stefánsson, Dagbjörtu Dagsdóttur og Arnrúnu frá Felli. Það er líka athyglisvert að sjá hvernig nokkrar hugmyndir og höfundar eru enn í fullu fjöri nú hálfri öld síðar: Öldin sem leið II kemur út þetta ár, en sá bálkur hefur verið í smíðum allt frá á þennan dag, það eru ekki nema tvö ár síðan Óskar Guðmundsson lauk við að segja sögu aldanna aftur til landnáms á vegum Iðunnar/Eddu útgáfu, auk þess sem JPV er í raun að endurgera þessa hugmynd með Ísland í aldanna rás. Það er því skemmtileg tilviljun að fimmtíu árum eftir að Valdimar í Iðunni lýkur við útgáfu á annál 19. aldar gefa sonur hans og sonarsonur út heildarannál sömu aldar. Og svo er stjarna jóladagskrár RÚV árið 2006, Sigurbjörn Einarsson, með bók á jólamarkaði 1956, Meðan þín náð, sem Fróði gefur út. Þeir auglýsa bókina með þessum orðum:

„Vissara er fyrir þá, sem vilja eignazt ræður þessa vinsæla kennimanns, að tryggja sér eintak sem fyrst. Bókin verður prentuð í litlu upplagi. Kemur út fyrir jól.“