Bókastefna, er hún að verða til?

Í ítarlegum stjórnarsáttmála nýrrar ríkisstjórnar má sjá að mikill metnaður er til að efla íslenska menningu. Ekki á aðeins að vinna í því að innleiða tillögur þingsályktunar um íslenska málstefnu sem samþykktar voru á síðasta Alþingi, heldur á nú hvorki meira né minna að móta "menningarstefnu til framtíðar í samráði við listamenn og aðra þá sem starfa að menningarmálum".

Þetta er ný sýn á hlutina því það tilheyrði í raun hugmyndafræði Sjálfstæðisflokksins (en hann hafði forræði menntamála á sinni könnu um nærri tveggja áratuga skeið) að það væri ekki hlutverk hins opinbera að móta sérstaka stefnu í menningarmálum. Meginlínur ætti að draga upp og síðan væri það annarra að fylla út í myndina. Þetta er stundum mjög sniðugt, en líka stundum uppspretta mótsagna. Hvað bókaútgáfuna varðar var mótsögnin sú að ríkisvaldið stóð sjálft í stórfelldri útgáfu og útdeilingu styrkja til bókaútgáfu án þess að hafa gagnsæjar reglur um hvernig slíku fé skyldi ráðstafað eða bauð ekki út samninga um útgáfu stórvirkja á borð við Stjórnarráðsöguna, Sögu kristni á Íslandi, Tónlistarsögu Íslands eða Listasögu 20. aldar. Á bak við þessar ákvarðanir var að sönnu "menningarstefna", en hún miðaðist við þarfir valdamanna eða áhrifafólks innan stofnana hins opinbera, ekki við að hlúa að bókaútgáfu sem atvinnugrein. Hins vegar þótti og þykir enn gott að grípa til einkarekinnar bókaútgáfu þegar þörf er á, t.d. þegar "íslenska bókaþjóðin" er nefnd á nafn.

Ég veit ekki til þess að menn hafi þorað að setja fram verkefnalista um hvað íslenskt málsamfélag eigi að ráðast í að gera, en ef það væri gert, og ef það yrði "menningarstefna" að ráðast í þessi verkefni og þau síðan boðin út, gæti það orðið mjög athyglisverð tilraun til að ráðstafa fjármagni sem áður hefur þótt sjálfsagt og handan allra umræðu að ráðstafa í að styrkja bókaútgáfuna og það fagstarf sem þar er unnið og um leið að tryggja að þessi verkefni fái sem besta útbreiðslu. Verkefni sem maður hefur séð ráðist í hér og þar í heiminum á borð við að þýða "100 bestu bækur allra tíma" (Noregur) eða jafnvel "1000 bestu bækur allra tíma" (Dubai) eða að búa til "þjóðarbókasafn" þar sem samanlagður bókmennaarfur heils málsvæðis er gefinn út eru dæmi um þannig "draumaverkefni" sem þurfa þó í raun ekki að kosta svo óskaplega mikið ef rétt er á málum haldið. Aðalmálið er að atvinnugreinin eflist við þetta starf.

Því eins og góður og margreyndur sænskur bókaútgefandi sem ég þekki segir alltaf: "Það er ekkert mál að gefa út bækur, það hins vegar mál að selja þær." Sambland menningarstefnu og markaðsvinnu er ekki sérgrein ríkisins og á heldur ekki að vera það. Þetta er hins vegar það sem bókaútgáfan gerir alla daga, auðvitað með misjöfnum árangri, en íslenska bókaþjóðin er bókaþjóð vegna þess fyrst og fremst að einkareknar bókaútgáfur djöflast árið um kring við að koma vöru sinni í hendur á lesendum. Bókaútgáfa er fyrsta dæmið í sögunni um slíkan atvinnurekstur: fjöldaframleiðslu á staðlaðri vöru sem seld er á markaði. Inni í þessu grundvallarmódeli má hins vegar sprikla á margvíslegan hátt, enda kjósa um 150 lögalðilar og einstaklingar árlega að gefa út þær rétt rúmlega 1500 bækur sem hér koma út. Þetta kerfi skapar ekki aðeins virðisauka í langri keðju sem nær frá höfundum, hönnuðum, umbrotsmönnum, prenturum, myndvinnslufólki, lagerfólki, bílstjórum, bóksölufólki, dreifingaraðilum, auglýsingastofum að skattinum sjálfum (bókaútgáfan leggur meira til sameiginlegra sjóða en hún fær úr þeim á móti, jafnvel þótt starfslaun rithöfunda sé reiknuð með), heldur tryggir það einnig vettvang til að tjá sig og koma skoðunum sínum á framfæri.

Til að kerfið virki þarf innra stoðkerfi: Það þurfa að vera til góðar dreifileiðir - verslanir þar sem almenningur gentur gengið að bókum - , öflug og sterk bókasöfn sem tryggja að almenningur hafi aðgang að bókum og fræðslu hvenær sem er til framtíðar, það þarf að vera til stoðkerfi sem sér um að búa bækurnar til prentunar og miðla þeim til almennings, slíkt er ekki sjálfgefið, og það þarf að vera pólitísk sátt um að þetta starf sé mikilvægt fyrir málsamfélagið og hið opinbera styðji með ráðum og dáð við að gera málsamfélaginu kleift að starfa eðlilega með það einfalda og lýðræðislega sjónarmið að leiðarljósi að allir geti gengið að upplýsingum og allt sem nöfnum tjáir að nefna á móðurmáli sínu.

Það kom berlega í ljós þegar þingsályktun um íslenska málstefnu var lögð fram að jafnt fræðimenn, skólar, rithöfundar, orðabókasmiðir og aðrir gera ráð fyrir að þessi grunnstoð menningarmiðlunar á Íslandi virki einfaldlega og um það þurfi ekkert frekar að ræða. Þetta kom mjög flatt upp á okkur bókaútgefendur, því við höfum nánast engar spurnir af vinnunni við gerð þessarar málefnu nema óbeint í gegnum rithöfunda. Samt byggist stór hluti af þeirri "innleiðingu" íslenskrar málstefnu sem kveðið er á um í stjórnarsáttmálanumm á að láta að gefa út hitt og þetta, allt frá orðabókum, fræðibókum og barnabókum til nýrra kennslubóka í íslensku osfrv. Þetta er verkefni sem verður aðeins leyst af þeim sem hafa þekkingu, getu og bolmagn til að gera það, en þá verður stuðningurinn við þessi verkefni líka að vera ljós og skýr og innleiddur á faglegri máta en hingað til.

En stærsta verkefnið er hvernig hægt er að horfa út fyrir bókina og skapa hér grundvöll fyrir atvinnurekstri í rafrænni útgáfu, sem og að hvernig á að móta sýn á mikilvæg mál dagsins í dag, svo sem stafræna endurgerð menningararfsins, aðkomu stórfyrirtækja á borð við Google sem og þær aðstæður sem munu skapast þegar ný lestrartæki flykkjast inn á markaðinn en íslenskir lesendur og útgefendur verða útilokaðir frá helstu veitum þeirra á borð við Sony búðina fyrir Sony Reader eða Amazon.com. Við höfum í þessum efnum verið sofandi og slöpp en á næstu árum þarf að taka afdrifaríkar ákvarðanir sem munu geta haft stefnumarkandi gildi fyrir framtíðina og ekki síst framtíð íslenskunnar sem tungumáls í hópi lifandi tungumála.

Nýrri ríkisstjórn er óskað velfarnaðar. Það verður spennandi að sjá hvernig ný menningarstefna, já, ný bókastefna, artar sig.