18 ár og hvað nú?

Nú verða vatnaskil í menntamálaráðuneyti. 18 ára samfelldri setu Sjálfstæðismanna þar lýkur, en Ólafur G. Einarsson hóf hana 1991 og Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir mun setja aftan við hana endapunktinn í næstu viku. Þá er forvitnilegt að líta aðeins til baka og reyna að átta sig á stefnumörkun í málefnum bókaútgáfu og bókmennta sem og höfundarréttar.

Byrjum á byrjuninni. Bókaútgáfa er menningarstarfsemi sem byggir á markaðsstarfi. Tekjur bókaútgefenda verða til hjá endursöluaðilum. Venjulegt fólk kaupir bækur og les og gefur. Það er grundvöllur bókaútgáfunnar.

Ekkert markaðssvæði í heiminum er hins vegar nógu stórt eða nógu öflugt til að standa eitt og óstutt undir skáldskapariðkun eða fræðastarfi. Styrktarprógrömm fyrir rithöfunda eru hluti af opinberri menningastefnu flestra Evrópulanda eða svæða eða fylkja innan téðra landa, það sama á við um Bandaríkin og Japan. Norðurlöndin státa öll af mjög víðtæku og öflugu styrktarkerfi sem stendur á bak við fagurbókmenntahöfunda og fræðahöfunda og felst jafnt í starfslaunum, skyldukaupum á bókum fyrir bókasöfn, stuðningsáætlunum, styrktarsjóðum á sveitarstjórnarstigi og ótal öðrum leiðum sem nýttar eru til að þétta þjóðmenningu þessara landa, skapa kraft og örva sköpunarmátt í því skyni að styrkja menningarlega innviði og efla útgeislun þeirra á heimsvísu.  Fyrir vikið er t.d. kynning norskra bókmennta á heimsvísu hluti af utanríkispóltík og bókmenntakynningarfólk þeirra fer með í opinberum heimsóknum menntamálaráðherra og jafnvel forsætisráðherra til ýmissa landa.

Helsta stuðningsapparat á Íslandi við bókmenninguna eru starfslaun rithöfunda. Fyrir kreppu lá fyrir að þau yrðu hækkuð, þ.e. fjölgað, en fjöldi þeirra hefur staðið í stað frá því á tíunda áratugnum og hefur leitt af sér "haglabyssustefnu" með fjölda smáúthlutana til að ná til breiðari hóps, sem raunar er ólögleg ef lagabókstafnum er fylgt í hörgul. Þessi smástyrkjastefna er það versta hugsanlega sem til er og er dæmi um reikandi stefnuleysi og vingulshátt, sem á sér uppruna í að starfslaunin eru of fá til að ná utan um mengi starfandi höfunda. Mjög ólíklegt verður að teljast að þessar hugmyndir nái í gegn óbreyttar við þessi skilyrði, en það er raunar nýrrar eða nýrra ríkisstjórnar eða ríkisstjórna að ákveða. Það er svolítið undarlegt að allan "góðæristímann" skuli ekki hafa verið gerð gangskör að leiðréttingu, og að hún skuli allt í einu hafa dottið inn árið 2008.

Annað óskiljanlegt atriði í 18 ára sögunni er að þótt að Sjálfstæðismenn réðu ráðuneytinu svo lengi var það ekki fyrr en eftir að ráðuneyti Geirs Haarde var myndað að lög voru sett sem tryggðu betur möguleika allra útgefenda til að selja grunnskólum námsbækur, aðallega að virðist vegna úrskurða Samkeppniseftirlits þar sem gerðar voru athugasemdir við starfshætti Námsgagnastofnunar. Þetta er ákaflega dularfullt og raunar algjörlega á skjön við stefnu flokksins. Allt mátti opna og einkavæða, bara ekki tryggja að útgefendur sætu við sama borð og ríkið í að selja grunnskólum námsögn. Það verða mér fróðari menn að skýra hverju þetta sætti.

Annað sem ég hef lengi klórað mér í kollinum yfir, er að aldrei hefur verið sett upp einhvers konar stefnumótun um bókmenningu sem markaði hvert bæri að fara og gerði þar með öllum ljóst hvernig best væri að verja opinberu fé til að ná markmiðum sem sannarlega væru skýr og almennt viðurkennd. Ein framfarasinnaðasta aðgerð í þágu íslenskrar bókmenningar í tíð Þorgerðar Katrínar Gunnarsdóttur var að steypa saman þremur sjóðum í einn bókmenntasjóð og búa þar með til grundvöll fyrir skilvirkari nýtingu fjármuna hins opinbera til að styrkja menningarlega innviði samfélagsins og auka hróður landsins - í senn utanríkispólitísk og menningarpólitísk aðgerð. En þessi aðgerð var upphaflega ekki að undirlagi ráðuneytisins, heldur var þrýst á um þetta af félögum útgefenda og rithöfunda.

Ráðuneytinu er síðan gert að setja undir útgjaldaliði hjá sér ýmsa styrki til bókaútgáfu sem komnir eru til vegna "sérstuðnings" ýmist fjárlaganefndar eða menntamálanefndar eða jafnvel vegna þrýstings einstakra þingmanna. Samanlagt eru þetta styrkir sem hafa numið um 30 til 40 milljónum á ári. Bókmenntasjóður sem er þó sannarlega þjónustustofnun fyrir utanríkispólitík og innanlandsstuðning er hins vegar með 50 milljónir til umráða. Bókmenntasjóður útdeilir fjármunum eftir fyrirfram skilgreindum leiðum, hann greiðir aðeins út styrki eftir að viðkomandi verkefni hafa verið leidd til lykta og krefst árangurs. Engar slíkar kvaðir eru hins vegar á sérverkefnunum. Þar með er ekki sagt að þau séu góð og gild, það er einfaldlega bara ekkert eftirlit með því að þau séu kláruð. Þannig eru ýmis verkefni sem hlotið hafa milljónastyrki í gegnum fjárlaganefnd og menntamálanefnd sem finna má undirliðum menntamálaráðuneytis í fjárlögum sem enginn hefur síðan heyrt minnst á. Þetta gerist þegar ekki er vitað hvert á að stefna.

Eitt af því ánægjulegasta sem maður hefur kynnst á valdatíð Sjálfstæðisflokks í menntamálaráðuneyti er að það hefur verið pólitískur vilji til að styrkja grundvöll bókmenningar, sjálfan lesturinn. Markmiðin, eins og þau við útgefendur höfum upplifað þau, hafa verið mjög bundin þeim skilgreindu mælikvörðum sem koma fram í PISA mælingunni og beinst að því að lyfta undir Ísland þar, sem er í raun það sama og öll lönd í mælingunni eru að reyna. Það þykir sannað að lesskilningur er ein mikilvægasta leiðin að auknum árangri í PISA mælingu. Mjög margir hafa áhuga á að bæta lesskilning og raunar er þetta efni sem geysilegur meðbyr er með í samfélaginu yfirleitt. Hins vegar er eins og samstilling þessara krafta sé ráðuneytinu ofviða, sökum takmarkaðs mannafla, takmarkaðs fjármagns og kannski vilja líka. Það verður forvitnilegt að sjá hvernig ýmsum af þeim góðu hugmyndum sem eru á kreiki í ráðuneytinu um þessi efni reiðir nú af.

Ný ríkisstjórn mun hafa takmarkaðan tíma til að marka spor. En ef marka má orðróm mun þó setjast í stól menntamálaráðherra kona sem sjálfsagt þekkir betur til bókmenningar og stöðu hennar en nokkur ráðherra menntamála fyrr og síðar, meistari í íslenskum bókmenntum, Katrín Jakobsdóttir. Það verður forvitnilegt að sjá yfirlýsingar og stefnumörkun hennar og ríkisstjórnar Jóhönnu Sigurðardóttur í málefnum bókmenningar, ritmenningar og útgáfu.