Staða skáldsögunnar?

Í sveitinni er ekkert Fréttablað og helgarmogginn kemur ekki fyrr en með póstinum seinnipartinn á mánudögum svo ég sá ekki helgarblöðin fyrr en ég kom í saltslabbið og heiðríkjuna í höfuðborginni. Það vakti strax athygli mína að á útsíðu sunnudagsblaðs Fréttablaðsins stóð að þar væri að finna fyrstu grein af þremur um stöðu íslensku skáldsögunnar. Það vakti líka athygli mína að uppistaðan í fyrstu lotu var opnuviðtal við rithöfund sem ég held að komi fæstum í hug þegar minnst er á "skáldsöguna", jafnvel ekki "íslensku skáldsöguna", en tel að hér sé um að ræða bragð að hálfu blaðsins. Það á að fá okkur til að hugsa um möguleika og þanþol formsins: ekkert er sjálfgefið.

Umfjöllunarflokkurinn hófst því á viðtali við rithöfundinn og leikskáldið Jón Atla Jónasson og smáspjalli við gagnrýnandann Þórdísi Gísladóttur sem einnig er ritstjóri tímaritsins Barna og menningar. Bæði vel gefin til munns og handa, en hvað höfðu þau nýstárlegt fram að færa um "stöðu skáldsögunnar"?

Jón Atli Jónasson setti sig í "jaðarstöðu", ef svo má að orði komast, og varði með orðum sínum, en kannski frekast með lestrarlistanum sem hann rétti okkur (Eiríkur Guðmundsson, Steinar Bragi, Oddný Eir Ævarsdóttir - Bjartur rules!) hugmyndina um skáldsöguna sem form rannsóknar og leitar handan við "hefðbundin" og "gefin" frásagnarlögmál. Sem dæmi um slíkt steinrunnið form nefndi hann blessaða glæpasöguna og kom reyndar með einn ágætis punkt sem snýst um réttlætingu formsins gagnvart mögulegri ákæru um gagnsleysi, nokkuð sem er nánast innbyggt í samtímaumfjöllun listamanna um sjálfa sig og sín verk og er rannsóknarefni í sjálfu sér: Ef glæpasagan er merkileg vegna þess að hún fjallar um kjör útlendinga á Íslandi, af hverju skrifa menn þá ekki bara um Pólverja og sleppa morðinu, eltingarleiknum og "Fundinn!" í lokin? Hér hitti Jón Atli á veikan blett.

Hvort hér sé hins vegar um að ræða mjög nýstárlegan fréttaflutning af stöðu skáldsögunnar er annað mál. Ríkuleg og flókin hefð hins opna verks sem bregst oft ofsafengið við kröfunni um endurvarpsstöðu listarinnar er orðin löng, vörðurnar á leiðinni eru margar. Ef við skrælum allt af ummælum Jóns Atla (þegar höfundar fara að tala um upplagstölur og rómantísera starfsgrundvöll sinn, þá er staða skáldsögunnar komin út á hálan ís) þá stendur þetta eftir: Jón Atli heldur fast við módernískan listskilning eins og hann birtist okkur í samanlagðri sögu þeirrar fagurfræði, allt frá rómantík yfir Adorno til póststrúktúralistanna "and beyond": Listaverkið verður ekki umritað á annað snið, það skreppur undan "hugtakinu". Innihald er ekki óbundið "efni" sem finna má form eftir hentugleikum, heldur verður skáldverkið til "í forminu". Skáldverkið er leit að formgerð tungumáls og er gagnrýnið á hefðbundnar framsetningarleiðir og hugmyndafræði þess að hægt sé að heimfæra veruleikann í 1+1 formi upp á listaverkið. Thor hefði getað sagt okkur þetta. Hannes Sigfússon hefði getað sagt okkur þetta. Og báðir hefðu getað sagt okkur þetta árið 1953.

Ég held nefnilega að þetta sé aðeins snúnara nú á nýrri öld. Ef sjálfvirk svör standardíseruðu skáldsögunnar (þ.e. glæpasögunnar) hafa ekkert gagnrýnið gildi, af hverju ætti okkur ekki bara að standa á sama, ef það er ekki ljóst hvert hið gagnrýna gildi hinnar tegundarinnar af bókmenntum yfirleitt er? Eða á mannamáli: Sögugerðin sem Jón Atli teflir fram á sér enga réttlætingu nema í "heiðarleikanum", eins og hann kallar það, en hvaða siðferðiskerfi verður Jón Atli fyrst að selja lesendum sínum til að þeir kaupi þennan "heiðarleika"? Hættan við framlengingu hinnar módernísku listar er einmitt að "heiðarleikinn" fer að virka fóní. Tilgerð og heiðarleiki geta nefnilega alltof oft verið samnefnarar. Hvenær veit ég að heiðarleiki er sannur? Hver sannar hann fyrir mér? Við erum stödd andspænis samfélagslegum samkomulagsatriðum, "leikjum" eins og það hét í póstmódernistafræðunum. Um leið erum við komin á svið þar sem ekki er hægt að fella fagurfræðilega dóma. Ég er að minnsta kosti ekki á því að þeir eigi að byggjast á siðfræði, en þar eru svo sem ekki allir sammála mér.

Ég er nefnilega aðeins skúffaður með þetta framtak Fréttablaðsins. Mér finnst það því miður hálf klúðurslegt. Blaðið ætlar ekki sjálft að segja neitt, en etur "viðmælendum" á foraðið nánast athugasemdalaust og aðrir, eins og ég, verðum að reyna að átta okkur á hvernig viðtölin ganga í samband við "stöðu skáldsögunnar". Við verðum að lesa viðtölin eins og rabbínar að túlka Talmúd, því "staða skáldsögunnar" er aðeins lausleg hugmynd sem kastað er fram. Staða íslensku skáldsögunnar kemur áreiðanlega jólavertíðinni, sölutölum og "heiðarleika" við, en mig grunar að henni sé betur lýst ef þessu er sleppt, eða horft í gegnum það, og það er hlutverk blaðsins og blaðamanna þess. Þeir halda sig hins vegar í myrkrinu. Og þarna í myrkrinu er líka einhvers staðar staða íslensku skáldsögunnar.