Að iðrast nóg

Á forsíðu Blaðsins í dag segist Árni Johnsen halda að hann hafi iðrast nóg. Líklegast er það vegna þess að ég er þessa dagana að lesa skáldskap frá 16. og 17. öld að þessi orð stungu mig. Það sem skáldum á þessum tíma lá einna helst á hjarta var einmitt hitt: að maðurinn fengi aldrei iðrast nóg.

Ég þykist gruna að Árni sé með orðum sínum að vísa til þeirra ummæla formanns Sjálfstæðisflokksins að Árni yrði að iðrast verka sinna. Þar talaði Geir Haarde eins og hann væri skáld frá 17. öld. Refsingin sem hin veraldlegu yfirvöld leggja á líkama Árna með því að hindra frelsi hans, koma honum undir manna hendur, er ekki refsing í sjálfu sér, heldur tilefni til andlegra umskipta. Bregðist þessi "endurfæðing" á refsitímanum, er refsingin í raun misheppnuð. Því beri hinum brotlega að iðrast. Þetta er nokkuð "árnýaldarlegur" skilningur á hlutverki refsingarinnar. Endurhæfingin sem felst í líkamlegri refsingu er náttúrlega aldrei tryggð, þess vegna er líka víða um lönd reynt að nota refsitímann til "innrætingar" á nýjum skoðunum og þykir raunar ekki alltaf mannúðlegt. Þegar ég velti því fyrir mér veit ég raunar ekkert um hvernig þessu er háttað í fangelsum hérlendis: Eru kannski allir settir í einhverskonar iðrunar- og endurhæfingarkúrsa? Ég held raunar ekki.

Raunar er Árni líka mjög "árnýaldarlegur" í orðum sínum. Hann hefur kórréttan lúterskan skilning á eðli iðrunarinnar og segir réttilega að menn hafi ekki tök á því að leggja mat á iðrunina. Aðeins Guð getur tekið á móti iðruninni og hún hefur ekkert gildi nema sem iðrun gagnvart Guði. Skiptiborð mannsins og Guðs, samviskan, er síðan hinn endinn á þessum skilningsspíral. Það er í samtalinu við samviskuna sem hann metur umfang iðrunarinnar. Hér heggur Árni raunar á ákveðinn óvissuhnút þar sem fæstir sem stungu niður penna á 16. og 17. voru vissir um hvenær iðrunin hætti; hvenær væri komið nóg.

Það er gaman að verða vitni að því hve sterk ítök lútersk hugmyndafræði á í hugsun okkar um glæpi og refsingu og hlutverk iðrunarinnar. Það er eins og við búum ekki við veraldlegt réttarkerfi þar sem Ríkið hefur ekkert að segja um andlega stöðu sakamanna, heldur lætur það eitt nægja að brotamenn teki út refsingu sína. Við búum enn við Stóradóm þar sem hlutverk laganna er að tyfta þjóðina með tilvísun til Mósebóka. Þetta offors hellist síðan yfir þegar fólk fer að tala um tískusakamenn dagsins: kynferðisglæpamenn.

En fyrir áhugafólk um iðrun bendi ég á frábæra útgáfu þess mikla fjölfræðings og alhliða fræðimanns Jóns Torfasonar (maður sem hefur gefið út Gísla Konráðsson og Guðbrand Þorláksson og sett saman rit um íslenska refinn og er nú víst búinn að leggja lokahönd á nýjustu ferðafélagsbókina um hið algerlega vanmetna hérað Austur-Húnavatnssýslu - snillingur) og sveitunga míns og nafna Kristjáns Eiríkssonar á Vísnabókinni 1612, sem þeir kalla Vísnabók Guðbrands og Bókmenntafræðistofnun gaf út árið 2000. Þar er að finna mikið og aðgengilegt magn kvæða þar sem iðrunin kemur mjög við sögu.

Eitt af þeim er eftir Magnús Ólafsson í Laufási sem var einn helsti mektarprestur og gáfumaður sinnar tíðar og einstaklega vel að sér í skáldskaparfræðum. Í einu kunnasta kvæði siðskiptatímans, Klögun af þremur sálar óvinum, holdi, heimi og djöfli ákallar skáldið Jesú (læknirinn) og vonar að "hyggju múr", hugurinn, geti haldið iðraninni sjóðheitri sem allra allra lengst:

Bíð eg mér drífi brjósti úr / blundinn dauða læknir trúr, / heitri kunni hyggju múr / halda iðran lengi. / Visku augu verki hrein / vondan ár og holdsins mein, / héðan í frá með hreysti grein / hatað ríkt eg fengi. / Herrann öllum hjálpa lýð, / svo helvískt níð / hreppi minna gengi.